دائره المعارف قرآن کریم
تهیه کننده: زهرامهاجرخراسانی
بدون تردید، قرآن کریم اقیانوسى بیکران ناپیداست که دست یابى به ژرفا و بطون معارفش براى غوّاصان معرفت پژوه به طور کامل میسّر نیست و به راستى، مصداق سخن امیر کلام است که فرمود: «بحرٌ لا یُدرکُ عُمقه.»1 با این حال، همه ما دعوت شده ایم بر کرانه این اقیانوس به جستجو پردازیم و از زلال آن بهره گیریم و آتش جهل و حیرانى را هرچند دمى برنشانیم. از همین روست که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسّران اصیل قرآن، پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امامان(علیهم السلام)، تا این روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مى درخشد. به دلیل آنکه یافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپویند تا از اقبال لایزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در این زمره، فیضى نصیب خویش و حظّى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم، که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم» بدان همّت گماشته، در این مسیر است که با عزمى سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسى قرآن شریف، امید است در کم ترین زمان به منزل مقصود ره برد.(1)
دائرة المعارف قرآن كريم شامل اطلاعات پايه، معتبر و اصيل در باب علوم و معارف و اعلام قرآنى است كه به گونه‌اى آسان‌ياب و روان در دسترس قرآن‌پژوهان و اهل تحقيق و پژوهش مي باشد. از ويژگى‌هاى اين دايرة المعارف:
•استوارى بر پايه نظام الفبایی در چينش مدخل‌ها
•استفاده از منابع اصيل و متقن و دست اول
•ارائه همه آرا و مبانى اصلى در هر موضوع
•برخوردارى از نظام ارجاع درون مقاله اى و برون مقاله اى
•بهره ورى از نثر معيار می باشد.
این دائرة المعارف توسط مركز فرهنگ و معارف قرآن تهیه و تدوین گشته و توسط انتشارات مؤسسه بوستان كتاب قم به چاپ رسیده است.(2)
هدف اصلی این دائرةالمعارف، ارائه اطّلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنی است؛ به‌گونه‌ای که اهل تحقیق در این موضوعات را به عنوان منبعی مادر، از منابع فرعی بی‌نیاز کند. در کنار این هدف اصلی و خاص، غرض عمومی تدوین این دائرةالمعارف آن است که مخاطبان دانش‌پژوه در حدّ مطالعات پایه اسلامی نیز بتوانند از پژوهشهای اصیل قرآنی بهره گیرند؛ ازاین‌رو، مؤلفان آن کوشیده‌اند تا طلّاب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانی قرآنی نیز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومی یا تخصّصی خود، بتوانند از مقالات این دائرةالمعارف استفاده کنند.
پیشینه
ایده اولیه این اثر توسطآیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی پیش از انقلاب اسلامی ایران مطرح شده‌است، و در نهایت توسط واحد «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم» کار پژوهشی آن انجام یافته، و منتشر گشته‌است. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، در آغاز فعّالیت خود، برای تکمیل برداشت‌های تفسیری آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی کار تدوین تفسیر راهنما را با روشی نو آغاز کرد که در ۲۲ جلد انجام شد. در این تفسیر، بیش از ۶۰ هزار فیش و برداشت از قرآن بر اساس ترتیب آیات، گرد آمده‌است که همه دارای نمایه بوده، از فهرست موضوعی جامعی برخوردار است.
در مرحله بعد، به منظور راه‌یابی آسان به موضوعات و مفاهیم قرآنی، این فیش‌ها با افزودن اطلاعات تکمیلی در پژوهش جدید، بر پایه نظام الفبایی طبقه‌بندی شد و با نام «فرهنگ قرآن» عرضه شده‌است.
در مرحله آخر، با استفاده از پژوهشهای یاد شده، و هماهنگ با آنها، در جهت پرداختن نظامواره به موضوعات قرآنی، برای هر یک از عناوین و مدخل‌های فراهم آمده، مقاله‌ای نگاشته شده، و «دائرةالمعارف قرآن کریم» نام گرفته‌است.
قرار است بر اساس این دائرةالمعارف، تفسیر موضوعی جامعی شامل همه مفاهیم قرآن نگاشته شود.(3)
ویژگی های دائره المعارف قرآن کریم
هدف اصلى دائرة المعارف قرآن کریم در مرکز فرهنگ و معارف قرآن، که با همکارى حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام مى شود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى به گونه اى که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نیاز کند. در کنار این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهش هاى اصیل و قومى قرآن بهره گیرند. از این رو، کوشیده است تا طلّاب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا با مبانى قرآنى نیز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومى یا تخصصى خود بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند.
روشن است که این غرض عمومى در جنب آن هدف اصلى تأمین مى شود و این دو تزاحمى با هم نخواهند داشت. لازم به ذکر است که بانیان این حرکت سترگ برآنند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان هاى علمى روز ترجمه کنند و نیز دائرة المعارفى قرآنى در سطح کودکان و نوجوانان فراهم آورند.
الف. اصول و ضوابط
1. همه مقالات این دائرة المعارف داراى رویکرد قرآنى هستند و چنانچه مباحثى در قلمروهاى دیگر مطرح شده اند، صرفاً از باب ضرورت و ارتباط با آن رویکرد قرآنى است.
2. براى حفظ اصل بى طرفى و بعد علمى، همه آراء و دیدگاه هاى مهم و مبنایى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده شده اند، سپس نقدهاى علمى وارد بر هر دیدگاه ذکر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گردیده اند.
3. شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه اى است که به آراء و عقاید خاص مذاهب و مکاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاه هاى غیرشیعى یا غیر مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلاف هاى مذهبى پرهیز گردد. همچنین در نقد و تحلیل دیدگاه هاى دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان کوشش شده است صرفاً از جنبه علمى و تحقیقى به آراء آنان نگریسته شود و از داورى هاى شخصى خارج از حیطه تخصصى هر مقاله پرهیز شود.
5. مباحث فقهى صرفاً با رویکرد علمى و پژوهشى تنظیم مى شوند و لزوماً جنبه کاربردى و فتوایى ندارند.
6. در مباحث تاریخى، گاه گزارش هایى آمده اند که مورد تأیید نیستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آن ها را اقتضا کرده است.
7. منابع مقالات منحصر به کتاب هاى چاپ شده نیستند و هنگام لزوم، از کتاب هاى خطى و پایان نامه هاى حوزوى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است.
ب. مدخل یابى: پژوهشگران بخش مدخل گزینى تخمین مى زنند که در دائرة المعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چینش مدخل ها بر پایه الفباى فارسى است. لازم به یادآورى است مدخل ها دوگونه اند: اصلى و ارجاعى. «مدخل اصلى» آن است که مقاله در ذیل آن درج مى گردد. «مدخل ارجاعى» آن است که صرفاً به مدخلى دیگر ارجاع داده مى شود. در تعیین مدخل، به اصول ذیل توجه شده است:
1.آیینه موضوع باشد.
2. مشهور و رایج باشد.
3.در متون معتبر یا فرهنگ قرآنى موجودیت آن پذیرفته شده باشد.
4. جزئى و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.
ج. تشکیل پرونده علمى
پرونده علمى، فهرست و تصویر مجموعه اى از منابع و مدارک هر مقاله است، به گونه اى که مؤلّف مقاله را تا حدّى قابل توجه از مراجعه به منابع بى نیاز سازد. پرونده علمى پس از پنج مرحله کار پژوهشى، آماده مى شود:
1.دریافت توجیهى مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخل هاى مشابه و موازى;
2.جستجوى آیات مرتبط با مدخل.
3.جستجو در منابع و تصویربردارى از آن.
4.چینش درست اسناد به ترتیب اهمیت و اولویت.
5. تنظیم پرونده و تحلیل آن.
د . نگارش مقالات
1.در زبان مقالات، مهم ترین اصل پیروى از قواعد پذیرفته شده مکتوب یا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بیان و ساختار نوشته است.
2.در تنظیم ساختارى بدنه مقاله مهم ترین اصل آن است که چینش و نظم منطقى رعایت شود.
3. مقالات در قلمروهاى موضوعى تنظیم مى شوند; از قبیل: تاریخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و کلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهیم قرآنى، ادیان و مانند آن. به همین سیاق، بخش هاى علمى متشکّل از زبدگان آن گرایش تشکیل مى شود که مسئول صحّت و اتقان مقالات مى باشند. در برابر هیأت علمى، که عالى ترین گروه تخصصى است و مسئولیت علمى دائرة المعارف را بر عهده دارد، اعضاى بخش هاى علمى مدافع نظریات آن بخش خواهند بود.
برخى از مدخل هاى اصلى و ارجاعى که در جلد اول اوایل سال 1382 از سوى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به زیور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانى، آبرو، آبزیان، آبستنى، آب میوه، آبیارى، آتش، آتش بس، آثار باستانى، آجرپزى، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدم ربایى، آرامش، آرایش، آرزو، آزادى، آزمایش، آسانى، آسایش، آسمان، آسیه، آشامیدنى ها، آشتى، آفاق، آفتاب، آفریدگار، آفرینش، آگاهى، آل ابراهیم، آمادگى نظامى، آمرزش، آموزش، آمیزش، آوارگى، آهن، آیات آفاقى، آیات الاحکام، آیات خدا، آیات نامدار، آیه آمن الرسول، آیه ولایت، ابتر، ابتکار، ابرار، ابراهیم، ابلیس، ابوذر غفارى و ابوحرمه خزرجى. پوشیده نماند که بیشتر کارهاى جلدهاى دوم تا پنجم نیز انجام شده است. امید است به زودى قلب و روح علاقه مندان به قرآن را منوّر سازد.(4)
منابع
1.علی رضائی بیرجندی، دائره المعارف قرآن کریم در یک نگاه، معرفت 1383، شماره83، http://ensani.ir/fa/article
2. http://wiki.ahlolbait.com
3. https://fa.wikipedia.org
4. علی رضائی بیرجندی، دائره المعارف قرآن کریم در یک نگاه، معرفت 1383، شماره83، http://ensani.ir/fa/article
