تربیت اخلاقی در سوره ی لقمان

تربیت اخلاقی را می توان مجموعه ای از اقدامات و فعالیت هایی دانست که مربی به منظور آشنا کردن متربی با اصول و ارزش های اخلاقی و پرورش گرایش ها و فضیلت های اخلاقی در متربی، انجام می دهد. بدیهی است که اقدامات و فعالیت های متربی در تربیت اخلاقی در صورتی همراه با موفقیت خواهد بود که سنجیده و حساب شده باشد.چنانکه خداوند در قرآن سوگند به نفس انسانی می دهد و پس از بیان این مطلب که باید و نباید و شایست و ناشایست را به نفس انسانی الهام کرده، می فرماید:” قَد أَفلَحَ مَن زَکَّئها*وَ قَد خابَ مَن دَسَّئها؛کسی که نفس را از آلودگی ها پاک کرد، رستگار شد و کسی که آن را آلوده کرد، زیان دید.1.تربیت اخلاقی دارای شیوه های متعدد ومتنوعی می باشد که لقمان حکیم به خوبی از آن ها استفاده کرده است که در این قسمت مقاله به بخشی از این شیوه­ها اشاره می­نماییم:

1- محبت

یکی از شیوه های تربیت،محبت نمودن به متربی است.روش های تربیتی، که برای تربیت فرزند کاربرد بسیاری دارد، برقراری روابط مناسب با فرزند بر اساس محبت می باشد.منظور از محبت، ایجاد شرایطی است که درآن محبت واقعی ومعقولی نثارفرزندگردد تا معضل بی تفاوتی نسبت به اووسهل انگاری درتربیت حل شود.هیچ روشی چون روش محبت در تربیت آدمی مؤثر نیست و مفیدترین روشهای تربیت به نیروی محبت کارآیی پیدا می کنند. نیروی محبت از نظر تربیتی نیرویی عظیم و کارساز است و بهترین تربیت آن است که بدین روش تحقق یابد. خدای سبحان پیامبر گرامی اش را به روش محبت آراسته بود و آن حضرت با چنین روشی در تربیت مردمان توفیق یافت.( فَبِما رَحمَهٍ مِن اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لو کَنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لَانفَضُّوا مِن حَولِکَ فَاعفُ عَنهُم وَ استَغفِر لَهُم؛2 همچنین در سیره ی آن حضرت می خوانیم که مهر و محبت پیامبر به کودکان سبب شد مرد یهودی تحت تأثیر این محبت قرار گرفته، و به اسلام ایمان بیاورد.3اموری مانند بغل کردن، لبخند زدن، وقت گذاشتن و گوش دادن به حرف دل فرزندان و بی اعتنایی نکردن به عشق و علاقه و….، نمونه هایی از اعلام محبت است.4.لقمان برای نفوذ در عمق جان فرزند و به دست آوردن اعتماد وی ،از واژه ی زیبا وتأثیرگذار  «یَا بُنَیَّ» استفاده می کند.«بُنَیَّ» اسم مصغر «ابن» برای تفقد و دلجویی و اظهارمحبت در سوره ی لقمان آمده است.این واژه در زبان عرب، یعنی فرزند عزیز و دلبندم که بیان کننده ی نهایت عطوفت و مهربانی می باشد.  در منشور تربیتی لقمان به فرزندش به این نتیجه می رسیم که استواری شخصیت و سلامت رفتار آدمی تا اندازه ی زیاد به محبت بستگی دارد که در زندگی می بیند.

2-شکیبایی در برابر سخنی ها

انسان در همه ی مراحل زندگی نیازمند صبر و شکیبایی است. منظور از«صبر و شکیبایی»همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن «جَزَع »،بی تابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است. صبر و شکیبایی پیامبر اسلام(ص) در مقابل کفار و مشرکین اسباب پیروزی او را فراهم ساخت..خداوند بزرگ در آیات زیادی از قرآن، سخن از صبر و صابران به میان آورده است و اهمیت شکیبایی را به بندگان گوشزد کرده است ” واصبِروا اِنَّ اللهَ معَ الصّابِرینَ؛5 در منشور تربیتی لقمان آموزش شکیبایی در برابر دشواریها مورد توجه قرار گرفته است.

تربیت عبادی در سوره ی لقمان

بحث تربيت عبادي يكي از مهم‌ترين مسائل در محافل علمي و آموزشي در جامعة ديني است، كه توجه بسياري از پدران و مادران دين‌مدار و مربيان متعهّد و دل‌سوز را به خود جلب كرده است. از سوي ديگر، تربيت عبادي دنباله و مكمّل تربيت اعتقادي است و تربيت اعتقادي بدون آن بار ارزشي ندارد؛ زيرا لازمة شناخت يك دين، عمل به آموزه‌هاي آن است.

 اقامه ی نماز

در اهمیت نماز همین بس که ستون دین و نخستین فریضه ی الهی است و نخستین چیزی است که از عمل فرزند آدم رسیدگی می شود. اگر صحیح باشد، به اعمال دیگر رسیدگی می گردد و اگر صحیح نباشد، به عمل های دیگر او توجهی نمی شود.»6امام علی(ع) فرمودند:” بدان که تمام اعمالت تابع نمازت خواهند بود."7. خداوند دو بار به پیامبراکرم(ص) دستور می دهد که همسر و فرزندان خود را به نماز امر نماید."وَ أمر أهلَکَ بِالصَلاهٍ". 8 و لقمان حکیم نیز فرزند خود را به نماز امر کرده و می فرماید:” یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَواةَ؛پسرکم نماز را بپای دار". همچنین از سفارشهای لقمان به فرزندش این است که گفت:” پسرم، مبادا خروس زرنگ تر از تو و مراقبت تر از تو بر نمازها باشد.مگر آنرا نمی بینی که هنگام هر نمازی بانگ می زند و سحرگاهان، در حالی که تو در خوابی، با صدایش اعلان وقت می کند؟!"9  او در سفارش به فرزندش گفت:” از عذر تراشی برای ترک نماز بپرهیز، زیرا عذر آوردن از کار خیر، معنا ندارد.” 10  از مهمترین وظایف والدین و مربیان ترغیب فرزندان به اقامه ی نماز در سنین کودکی و نوجوانی است. اگر انسان در آغاز زندگی و در دوران کودکی به اقامه ی نماز تشویق شود و با خدا پیوند یابد در مراحل بعد از غرق شدن در گرداب گناهان ایمن خواهد ماند. بدون تردید در جامعه ای که در آن نماز اقامه می شود آتش گناه کمتر شعله ور می شود و نماز گزاران واقعی سعی می کنند از ارتکاب معاصی دوری گزینند، بویژه اگر اهل انجام نوافل نیز باشند،از پاکی و طهارت نفس بیشتری برخوردارند و با گناه و گناهکاری سرستیز دارند. چه نیکوست که پدران و مادران و مربیان همه با هم از موضع حکمت و لقمان آسا در راه ترغیب نسل جوان به اقامه ی نماز بکوشند و در ایام حکومت صالحان، چراغ نماز را در مدارس و منازل روشنتر نگاه دارند.

تربیت خانوادگی در سوره ی لقمان

از آنجائیکه خانواده یک جامعۀ کوچک است، می تواند مهمترین کانون برای ساختن فرد و جامعه بوده و منشأ اثرات عظیمی، اعمّ ازاثرات خیرواثرات شرّ، گردد. چنین کانونی نیازمند تدبیر عاقلانه و عالمانه و همچنین اجرای عادلانه و حکیمانۀ آن تدابیر، بوده که درشرایطی غیراز این صورت، تبعات تلخ و جبران ناپذیری را برای افراد وجامعه خواهد داشت.اهمیت این موضوع، زمانی آشکار می شود که توجه داشته باشیم که اولاً کودک بسیار أثرپذیر است و ثانیا آثاری که درآن سن و سال در روح او نفوذ می کند، ماندنی و پابرجا است.

1- سفارش نسبت به پدر و مادر

احترام ونیکی کردن به پدرومادر یکی از مهمترین اصول اخلاقی درمکتب اسلام است. آیات و روایات فراوانی پیرامون این موضوع مطرح شده است؛ به طوری که دربسیاری ازموارد پس ازتوحید به احسان والدین اشاره شده است. ازطرفی عواطف و حق شناسی انسان اقتضا می کند که انسان نسبت به گرامیداشت مقام پدر و مادر اهتمام بورزد. و ما در این جا به برخی ازآن ها اشاره می کنیم:

خداوند در سوره بقره می فرماید:« لَاتَعبُدُونَ إلَّا اللهَ وبِالوَالِدَینِ إحسَانًا؛ جز پروردگار عالم کسی را نپرستید».11  پیامبرگرامی اسلام (ص)می فرماید:«مَن أَرضَی وَالِدَیهِ فَقَد أرضَی اللهَ وَمَن أَسخَطَ وَالِدَیهِ فَقَد أسخَطَ اللهَ؛هرکس پدرو مادرش را خشنود سازد خدارا خشنود ساخته است وهرکس پدرو مادر را خشمگین نماید خدارا خشمگین ساخته است».12 از این که خداوند پس از دعوت به توحید، اطاعت و سفارش به پدر و مادر را قرار داده است، نکاتی فهمیده می شود:

1-پدر و مادر پس از خداوند، بیشترین حق را برگردن انسان دارد و اطاعت از ایشان همسان اطاعت و عبودیت پروردگار شده است.

2- حق پدر و مادر پس از توحید، بزرگترین واجب و رعایت نکردن حق پدر و مادر بزرگترین گناه پس از شرک است

3- چون حق الهی بالاتر و بزرگتر از حق والدین است، اطاعت و پذیرش امر والدین، در صورت منافات نداشتن با فرامین الهی واجب است.13

در سوره لقمان نیز سفارش نیکی به پدر و مادر آمده” و وصّینا الانسانَ بوالدیهِ…. “14

2-شکرگزاری از والدین

خداوند در سوره ی لقمان می فرماید::” وَوَصَّینا الانسانَ بِوالِدَیهِ حَمَلَتهُ اُمُّهُ وَهناً عَلی وَهنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَینِ أَنِ اشکُر لی وَ لِوالِدَیکَ إِلَیَّ المَصیر؛15و ما به انسان درباره ی پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش او را با ناتوانی حمل کرد[ هنگام بارداری هر روز رنج و ناراحتی تازه ای متحمل می شد] و دوران شیر خوارگی او در دو سال پایان می یابد[آری! به او توصیه کردم] که برای من و برای پدر و مادرت شکر به جا آور که بازگشت همه ی شما به سوی من است.". این آیه، جمله ی معترضه ای است که در وسط کلمات لقمان قرار گرفته ، که دلالت می کند بر وجوب شکر والدین، مانند شکر خدا، بلکه شکر والدین شکر خداست، چون منتهی به سفارش و امر خدای تعالی است، پس شکر پدر و مادر عبادت خدا و شکر اوست.16خداوند در این آیه ی شریفه انسان را به گرامیداشت پدر و مادر توصیه می کند و او را به یاد زحمات طاقت فرسای مادر می اندازد. 17لقمان حکیم نیز پس از آموختن حکمت به فرزند خود می گوید: در برابر یک چنین نعمت بزرگ( پدر و مادر) که به وی رسیده است، شاکر و سپاسگزار باشد، زیرا شکر و سپاسگزاری نشانه ی معرفت و مقیاس درک و فهم و شایستگی انسان است.

تربیت اجتماعی در سوره ی لقمان:

تربیت اجتماعی در قرآن در قالب نظارت عمومی بر ارزش ها وضد ارزش ها و به منظور حفظ و ترویج فضایل ورفتار ستوده و پیشگیری از گسترش رذایل وصیانت اخلاق فردی واجتماعی به اجرا درمی آید.

امربه معروف و نهی از منکر

اسلام به تمامی آن چه که در ایجاد و استمرار و اصلاح جامعه اسلامی و انسان مسلمان دخالت دارد، توجه کرده است و تذکر و تنبّه و توجه همگانی را، مسؤولیت عمومی دانسته که جامعه را اصلاح می کند، و از خطرها و گزندها محفوظ می دارد. بر پایه این حقیقت روشن است که «امربه معروف» و «نهی از منکر» در اسلام به عنوان یک تکلیف عمومی و نظارت همگانی واجب گشته است.” امربه معروف ونهی از منکر” شرعاً و عقلاً از مهمترین واجبات و از ضروریات دین است، و اساس دین اسلام برآن بنا نهاده شده است، این دو موضوع از برترین عبادات و کاملترین طاعات، و دری از درهای جهاد، و دعوت به سوی حق، و راهی برای هدایت خلق و مقاومت در برابر گمراهی و باطل است.18 یکی از روش های تربیت، رعایت اصل امر به معروف و نهی از منکراست که درسوره ی لقمان آمده است. « وَامُربِالمَعرُوفِ وَانهَی عَنِ المِنکَرِ؛ پسرکم!امربه معروف ونهی از منکر نما».19امربه معروف و نهی از منکر یکی از بارزترین راه های هدایت انسان است و از باب قاعده ی لطف (تشویق بندگان به طاعت و دور ساختن آنان از گناه، ازسرلطف)،انجام دادن آن بر همه لازم می باشد.20شاید لقمان حکیم نیز باتوجه به این بعد، فرزندش را به انجام امر به معروف سفارش کرده است. او پس از سفارش نماز به فرزندش، به مهمترین دستور اجتماعی یعنی«امربه معروف ونهی از منکر» پرداخته، می گوید:” مردم را به نیکی ها و معروف دعوت کن و از منکرات و زشتی ها بازدار».

نتیجه گیری:

تربیت که به معنای رشد دادن یا فراهم کردن زمینه رشدو شکوفایی استعدادهاو به فعلیت رساندن قوای درونی یک موجود است، از ديرباز مورد توجه انسان قرارگرفته است. اديان الهي نيز با عنايت به انطباق آموزه هاي ديني با فطرت انسان، از اين قاعده مستثني نبوده اند که تبلورآن در مكتب اسلام، تربيت ديني است.

امروزه به دلیل غرق شدن انسان در امور مادی و دور شدن از مسیر اخلاقی و نپرداختن به تربیت و تهذیب، جامعه دچار گسترش فساد، قتل وغارت، بیعدالتی و دیگررذایل اخلاقی شده است.

بنابراین جهت برون رفت از این نابسامانیها باید به قرآن که از اصلی ترین مصادر رشد و تعالی فکری و معنوی برای تربیت انسان است، مراجعه کرد به ویژه سوره ی لقمان که مملو از آموزه های تربیتی در ابعاد گوناگون می باشد. با بررسی این سوره می بینیم  لقمان با تاکید بر تعلیم توحید و نهی از شرک و توجه دادن به امور آخرت به تربیت اعتقادی فرزندان توجه داده است و موعظه و محبت و شکیبایی در برابر سختی ها و اعتدال در رفتار و ملایمت در گفتار و دوری از تکبر را از راههای تربیت اخلاقی معرفی نموده و در تربیت عبادی به اقامه ی نماز تاکید کرده و در تربیت اجتماعی به نیکی به والدین وامر به معروف ونهی از منکر سفارش نموده است.

در جهان معاصر که مسائل تربیتی تحت الشعاع توسعه ی اقتصادی و رشد تکنولوژی قرار گرفته است، پدران روزگار ما باید لقمان وار به تربیت فرزندان خود بپردازند وآنان را موحد بار آور ند.

محقق: فرشته اسکندری

فهرست منابع و مآخذ:

1.       سوره شمس( 9-10)

2.        سوره آل عمران( 159)

3.       مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج،10،بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق. ص 83

4.       قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، چاپ ششم، تهران،انتشارات امینی، 1375ش، ص182

5.       سوره انفال(46)

6.       مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج79 بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق، ص227

7.       همان، ج33: 581

8.       سوره طه(132)و سوره مریم(55)

9.       دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، چاپ چهارم، بیروت، موسسه الاعلمی، 1389ش، ص72

10.    همان، ص 73

11.    سوره بقره(83).

12.    هندی، علاء الدین بن حسام الدین المتقی، کنز العمال، ج 86، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 ق، ص470

13.    گوهری، اسماعیل، ارزش پدر و مادر در قرآن و روایات، چاپ سوم، تهران، نیایش، 1376ش، ص116

14.    سوره لقمان(14)

15.    سوره لقمان(14)

16.    طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان،ج16،چاپ دوم، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366ش، ص332

17.    خزاعی نیشابوری( مشهور به ابوالفتوح رازی)، حسین بن علی بن محمد بن احمد، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج12، 15، تصحیح محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1376ش، ص212

18.    (کاشف الغطاء، 1388ش: 251). کاشف الغطاء، محمدحسین، اصل الشیعه واصولها، مترجم ناصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب، 1388ش.

19.    سوره لقمان (17).

20.    مرکز فرهنگ ومعارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ج4، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1382ش، ص344

 

-