محقق: عاطفه گنجعلی

 قرآن، معتبرترین منبع معارف اسلام و معجزه جاودان رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم است. و با توجه به مدارک و منابع موجود، می‌توان میزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم را به این کتاب مقدس به دست آورد. کتابی که از تحریف و تغییر مصون مانده و بشر از آوردن حتی سوره کوچکی مثل آن عاجز است.

در آغازنزول قرآن، پیامبر و یاران به ضبط قرآن در سینه ها و حافظه ها، همت می­گماردند و چون اعتماد برای حفظ قرآن در حافظه ها نمی توانست موجب اطمینان خاطر از صیانت قرآن را فراهم سازد؛لذاقرآن توسط پنج تن که عبارتند: از علی بن ابیطالب، معاذ بن جبل، ابی ابن کعب، زید ابن ثابت و عبدالله ابن مسعود (که بر روی آنها اتفاق نظر وجود دارد) روی پوست حیوانات، چوب درخت خرما و کاغذ و پارچه و غیره نوشته شد.

نویسندگان وحی، آیات قرآن را به سه صورت می­نوشتند: 1-بر حسب ترتیب نزول آیات و به دستور پیامبر می‌نوشتند و هرگاه بسمله­ای نازل می‌شد بیانگر این بود که سوره قبل، پایان یافته و سوره­ی جدیدی آغاز شده است. 2- یا بدون رعایت ترتیب نزول می­نوشتند زیرا بر اساس مدارک تاریخی، گاه آیه یا آیات نازل می­شد، ولی پیامبر به نویسندگان وحی دستور می‌داد که آن آیه یا آیات را در لابه‌لای سوره ای که قبلا نازل شده و پایان یافته بود قرار دهند. 3- یا بدون رعایت ترتیب نزول و به اجتهاد صحابه بود که در برخی از سوره­های قرآن ترتیب و تنظیم آیات، مطابق با ترتیب طبیعی نزول نیست و مدرکی نیز در دست نیست که تنظیم آن را به پیامبر نسبت دهد»1.

دلایلی وجود دارد که ثابت می­کند قرآن موجود، همان قرآنی است که بر قلب پیامبر نازل شده است که در ذیل به طور مختصر به شرح آن می­پردازیم:

 دلیل اول:  «حدیث متواتر و صریح ثقلین «إنّي تاركٌ فيكم الثّقلين كتاب الله و عترتي اهل بیتی» حاکی از وجود عینی و خارجی قرآن در متن جامعه اسلامی است که رسول خدا دستور تمسک به آن را دادند و نه قران صرفاً محفوظ در سینه ها»2.

 دلیل دوم: در سوره قیامت می فرماید: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ؛ به تعجيل زبان به خواندن قرآن مجنبان، كه گردآوردن و خواندنش بر عهده ماست»3.

 کلمه جمع در این آیه به معنی حفظ و صیانت می باشد4‌.

 و در سوره حجر می فرماید: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ البته ما قرآن را بر تو نازل کردیم و ما هم آن را محققا محفوظ خواهیم داشت»5.

همه این آیات بیانگر این است که قرآن جمع آوری شده همان قران موجود در سینه هاست.

 دلیل سوم: طبرانی و ابن عساکر نقل کردند که در زمان رسول خدا شش نفر از صحابه، قرآن را جمع آوری کرده بودند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعد ابن عبید و ابوزید و علاوه بر آن مجمع، ابن اجاریه نیز بجز دو یا سه سوره، همه قرآن را ضبط کرده بود.

و در روایتی دیگر قتاده نقل می کند که از انس بن مالک پرسیدم در دوران رسول خدا چه کسی قرآن را جمع آوری کرده بود؟ گفت: چهارتن که همه آنها از انصار بودند: ابی ابن کعب، معذ ابن جبل، زید ابن ثابت و ابوزید»6.

جمع آوری قرآن توسط حضرت علی (علیه السلام)

«اولین جمع آوری قرآن را به امام علی علیه السلام نسبت می دهند که حضرت بعد از وفات پیامبر و به دستور ایشان اقدام به این عمل نموده­اند و پس از اتمام جمع آوری قرآن، آن را بار شتری نمودند و به مردم عرضه نمودند، اما جامعه اسلامی به دلایلی آن را نپذیرفت و حضرت نیز قسم خوردند که دیگر مردم آن را نخواهند دید، در منابع شیعی نقل شده است که این قرآن دست به دست در نزد امامان معصوم (علیه السلام) وجود داشته است. و هم اکنون نیز آن قرآن نزد امام زمان (عج الله تعالی فرجه شریف) محفوظ است»7.

«ابوبکر حضرمی از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که پیامبر به علی(علیه السلام) فرمود: یا علی! این قرآن که در کنار بستر من، میان صحیفه ها و کاغذها قرار دارد آن را جمع کنید و آن گونه که یهودیان تورات کتاب خود را از بین بردند ضایع نکنید.

از ابن عباس در ذیل آیه «لاَ تُحَرِّکْ‌ بِهِ‌ لِسَانَکَ‌ لِتَعْجَلَ‌ بِهِ‌ إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْءَانَهُ  » نقل شده که علی ابن ابیطالب پس از مرگ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) قرآن را در مدت شش ماه جمع آوری نمود.

ابن سیرین گفته است: علی (علیه السلام) فرمود: وقتی پیامبر رحلت کرد، سوگند خوردم که ردایم را جز برای نماز جمعه بر دوش نگیرم تا آنکه قرآن را جمع نمایم»8.

«ویژگی های مصحف علی ابن ابیطالب (علیه السلام): 1- جمع آوری براساس ترتیب نزول.2- مصحفی مشتمل بر تفسیر، تاویل، اسباب نزول و…. .

بعد از امام علی دیگر صحابه که از جمله جمع ابوبکر و نسخه زید، مصحف عبدالله ابن مسعود، مصحف ابی ابن کعب و مصحف های عثمانی» می باشد؛ تلاش هایی در جمع آوری قرآن انجام دادند.9

مصحف های عثمان

«پس از جمع قران به دست خلیفه اول بار دیگر قران جمع آوری شد و علتش اختلاف در مصحف­ها و قرائت ها بود که اختلاف میان مردم را ایجاب می­کرد.

حذیفه بن یمان پس از جنگ ارمنستان، در حالی که از اختلاف مردم درباره قرآن ناخشنود بود با آن عده از اصحاب پیامبر که در کوفه بودند، درباره این مشکل به مشورت پرداخت، نظر حذیفه این بود که عثمان را بر آن دارد که به یکسان نمودن مصحف اقدام کند اصحاب به درستی این نظر، اتفاق کردند جز عبدالله ابن مسعود. سپس عثمان اصحاب پیامبر را گردآورد و موضوع را با آنان در میان گذاشت و همگی نظر حذیفه را تایید کردند. سپس چهارتن از خواص خود را برای اجرای این کار برگزید که عبارت بودند از: زید ابن ثابت، سعید ابن عاص، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن ابن حارث ابن هشام که این چهارتن اعضای اولیه کمیته یکسان کردن مصحف ها به شمار می روند و این امر در سال 25 هجری آغاز شد که سال دوم یا سوم خلافت عثمان بود»10.

 مراحل کارگروه توحید مصاحف، عبارت بود از: الف) جمع آوری قرآن ها از تمام مراکز و سوزاندن آنها. ب)اعتماد بر مصحف ابوبکر که نزد حفصه دختر عمر بود و مصحف ابی ابن کعب و نیز کتابت آیات براساس قرائتی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) به افراد تعلیم داده بود. ج) مقابله نسخه­های نوشته شده با یکدیگر برای اطمینان از وحدت و صحّت کتابت. د) ارسال مصاحف به چند نقطه مهم و الزام مسلمانان به پیروی از قرائت مصحف منطقه خویش.

تعداد مصاحف عثمانی به احتمال قوی، پنج مصحف بوده است که به شهرهای شام، کوفه، بصره و مکه ارسال شد و یک مصحف نیز در مدینه، مرکز خلافت نگه داشته شد. عثمان با هر مصحف، یک قاری نیز به این شهرها اعزام کرد. مصاحف عثمانی در دسته بندی سوره­ها، شبیه مصاحف گذشته بود .این مصاحف، بدون هر گونه نقطه، اعراب و علایم مشخصه بوده است11.

نتیجه:

با توجه به مطالب فوق می­توان نتیجه گرفت که در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) اهتمام جدی بر جمع آوری و تدوین قرآن وجود داشته و آیاتی از قرآن و روایاتی همچون روایت ثقلین موید این مطلب می­باشد.

اولین کسی که بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) اقدام به جمع آوری قرآن نمود بنابر نقل روایات متعدد، امام علی (علیه السلام) بودند. اما مصحف امام که مشتمل بر تفسیر، تاویل، اسباب نزول و … بود به دلایلی مورد قبول هئیت حاکمه قرار نگرفت. در زمان عثمان به دلیل اختلافاتی که بین مردم در مورد قرآن پیدا شده بود، به منظور یکسان نمودن مصاحف، دستور جمع آوری تمام قرآن­ها و مقابله نسخه های نوشته شده با یکدیگر به منظور اطمینان از وحدت و صحت کتابت داده شده. از مصحف عثمانی که در دسته بندی سوره­ها شبیه مصاحف نوشته بود نسخه برداری شده به شهرهای مهم آن زمان ارسال گردید.

منابع

1-    جوان آراسته، حسین، 1377، درسنامه علوم قرآنی، چاپ اول، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، صص 138-128

2-    سعیدی روشن، محمدباقر، 1377، علوم قرآن، چاپ اول، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ص159

3-    سوره قیامت، آیه 17-16

4-    حجتی، محمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، چاپ بیست و پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص235

5-    سوره حجر، آیه 9

6-    آیه الله خویی، (ره)، 1387، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، مترجمان: محمد صادق نجفی، هاشم زاده هریسی، ج اول، چاپ پنجم، بی جا، صادق، 393

7-    تقی پور، حسین، 1389، درآمدی بر علوم قرآن، چاپ اول، بی جا، انتشارات تلاوت وابسته به سازمان دارالقرآن الکریم، ص121

8-    حسین جوان آراسته و قدرت الله فرقانی، 1387، علوم قرآنی، چاپ پنجم، بی جا، اداره آموزش عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، ص44.

9-  سعیدی روشن، محمدباقر، 1388، علوم قرآن، چاپ اول، بی جا، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، صص162-154

10-معرفت، محمدهادی، 1390، علوم قرآنی، چاپ دوازدهم، قم: انتشارات موسسه فرهنگی تمهید، صص139-120

11-جوان آراسته، حسین، همان، ص170