“به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان استاد ابراهیمی فر استاد درس خارج و عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در مدرسه پائیزه عقل در اندیشه اسلامی به بحث پیرامون جایگاه عقل در علم اصول در تاریخ 20 مهر 1402 پرداخت.
استاد درس خارج عقل را مساوی با مطلق دانش بشر دانست و گفت: واژه عقل، مشترک لفظی است در فلسفه، علم کلام و حتی در علوم تجربی معنائی متفاوت دارد.
وی واژه عقل و عقلگرایی را با تشریع در زمان پیامبر معاصر ندانسته و بیان کرد: در زمان پیامبر(ص) اصلاً نیازی به عقل و عقلگرایی نبوده پیامبر(ص) وحی را مستقیماً دریافت کرده و آن را با مردم در میان می‌گذاشت. نیازی به تصرفات عقلی خودش یا دیگران نداشت. بنابراین آنچه در زمان پیامبر (ص) صورت می گرفت ابلاغ حکم واقعی به مردم بوده است و حکم ظاهری در آن زمان وجود نداشته است.
ابراهیمی فر با توجه به این مطلب که اجتهاد زمانی است که به حکم واقعی دسترسی نباشد ادامه داد: در زمان پیامبر(ص) و ائمه علیهم السلام اجتهاد مطرح نبوده است. اجتهاد بعد از زمان تشریع مخصوصاً بعد از ائمه علیهم السلام مطرح شد اگرچه بذر اجتهاد در زمان معصومین پاشیده شد ولی رشد و نمو اجتهاد بعد از دوره غیبت شروع شد.
عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مهمترین بحث فقهی را حل کردن نیازهای نوظهور اجتماعی را به وسیله اجتهاد دانسته و گفت: علمی که در علم اصول مطرح می‌شود ظن متاخم به علم یا گمان پیشرفته را می‌گویند در حالی که این علم یک علم مضاعفی نیست.
وی عقل در علم اصول را شناخت و نیروهای ادراکی دانست و اظهار داشت: عقل به صورت یک منبع برای مطالعه عقل قرار می‌گیرد یعنی دو واژه است یکی عقل به عنوان عقل منبع و واژه دیگر عقل به صورت قوه و ابزار برای کشف حقایق می باشد.
استاد ابراهیمی ادامه داد:هنگامی که عقل به عنوان ابزار باشد باید منبع داشته باشد اگر منبع او خود عقل باشد اینجا عقل مجموعه علوم و معارف(بدیهیات و آن علوم عقل عملی چیزهایی هستند که فطری در وجود انسان نهاده شده‌اند که قرآن اشاره می‌کند فالهمها فجورها و تقواها) می شود. وقتی عقل روی این معارف کار می‌کند عقل ابزاری ما، محتاج به این علم منبع است این علم منبع از خودش می‌جوشد.
عقل منبع و ابزاری باید تعریف شود و حدود و ثغور آن مشخص شود
استاد درس خارج گفت: به تلاشی که عقل برای کشف مجهولات به عنوان احکام شرعیه از معلومات خود انجام می دهد استنباط گفته می‌شود.
وی با توجه به گفته مرحوم شیخ در اوایل رسائل گفت: به دو دلیل نباید به ادراک عقلی اعتماد کنیم یکی اینکه خطا در ادراکات عقلی زیاد اتفاق می‌افتد و نکته دیگر اینکه ملاکات احکام برای عقل ما مخفی است.البته در اجتماعیات در مبحث معاملات به معنای اعم، دست و پای عقل باز است و می‌تواند ملاکات را به دست بیاورد اما در عبادات جای هیچ تلاشی برای کشف مناطات احکام نیست .چون رابطه بین دنیا و آخرت برای ما کشف نمی‌شود.
استاد درس خارج با توجه به اینکه اجتهاد در زمان معصوم (ع) توسط آنان صورت نگرفت اظهار داشت: در زمان معصوم هم بارقه‌هایی از این اجتهاد اتفاق افتاد بعضی‌ها به جهت دور بودن از امامان معصوم علیه السلام ناچار بودند در برخی مسائل به اجتهاد عمل کنند حتی بعضی از صحابه ائمه، به قیاس و رای عمل می‌کردند گرچه بعداً معلوم شد کار درستی نیست.
وی حوزه ادراکات عقلی در علم اصول را مربوط به ادراکات عملی و نظری دانسته و گفت: به دلیل اینکه فقه ما از پشتوانه‌های واقعی برخوردار است بایدها و نبایدهای فقهی مبتنی بر مصالح و مفاسد نفس الامری است این مصالح و مفاسد نفس الامری امور واقعی و تکوینی هستند که به ادراک عقل ما در می‌آید.
ابراهیمی فر در پایان گفت: علم اصول از آنجایی که بایدها و نبایدهای فقهی را به عهده می‌گیرد این بحث در آنجا مطرح می‌شود که این بایدها و نبایدها ریشه در واقعیت‌ها دارد یا فقط یک انشا است؟و لسان انشا لسان اعتبار است و ربطی به واقعیت ندارد.