به گزارش معاونت پژوهش مدرسه علمیه عالی و تخصصی الزهراء(س) گرگان کرسی علمی ترویجی با عنوان «ماهیت شناسی فقه گردشگری (نگاهی به موضوع شناسی فقه های مضاف)» در تاریخ1401/3/9 برگزار گردید. در ابتدای بحث آقای افروغ با تأکید بر روش مندی فقه های مضاف گفت: رویکردهای مختلفی نسبت به فقه وجود دارد؛ رویکرد فقه فردی که وظایف فرد و آحاد مسلمین و مکلفین رابیان می کند. رویکرد فقه اجتماعی که به دنبال سروسامان دادن زندگی انسان است و رویکرد فقه حکومتی که چالش ها و نیازهای حکومت اسلامی را بحث و رفع می کند.

وی در ادامه ترکیب فقه مضاف را از نوع موصوف و صفت دانسته یعنی موصوفی به نام فقه که دارای صفت های متفاوتی از جمله فقه سیاسی، فقه اجتماعی و فقه گردشگری و … می باشد.

ایشان در ادامه گفت: پیش از پرداختن به طرح و حل مسائلِ هر علمی نیازمندیم در ابتدای بحث ماهیت موضوع و اصول کلی آن علم را بشناسیم.

وی فقه گردشگری را از جمله مسائل مستحدثه دانسته و گفت: فقه گردشگری دارای ماهیت منطقی است که از طریق بررسی عوارض آن یعنی بررسی ویژگی ها و مشخصاتش به دست می آید.

استاد افروغ پنج روش برای بدست آوردن ماهیت هر فقه مضافی را بیان کرده و گفت: موضوع شناسی، شناخت محمول، تعیین هدف و غرض، واکاوی و تحلیل مفاهیم، آسیب شناسی و پیدا کردن جامع مشترک که این دو روش اخیر روشهایی است که علما برای پیدا کردن علوم جدید و مستحدثه پیشنهاد کردند، از جمله آن روشها می باشد.

وی ماهیت فقه گردشگری را از طریق تعیین موضوع و تحلیل و واکاوی مفاهیم بررسی کرده و گفت: مفاهیم رایج در صنعت گردشگری اعم از صنعت به معنای تولید کالا یا خدمت، گردشگری یعنی سفر از نقطه ای به نقطه دیگر ، توریسم یعنی دور زدن و رفت و برگشت و جهانگردی به معنای گذر در جهان می باشد.

ایشان در ادامه به بیان مفاهیم صنعت گردشگری اسلامی پرداخته و گفت: سفر یعنی آشکار کردن حقائق بر انسان، سیاحت به معنی مطالعه و تفکر، سیر یعنی پرداختن به امور معنوی و ذهنی، هجرت یعنی جدایی انسان از غیر خود، و زیارت به معنی رویگرداندن و عدول از غیر می باشد. که مفاهیم گردشگری اسلامی دارای بار معنوی، عقلانیت، و تفکر است و با مفاهیم رایج در صنعت گردشگری که دارای مولفه هایی چون لذت و تفریح است تفاوت های زیادی دارد.

ایشان در پایان بیان کرد: مدلول تصوری گردشگری اسلامی که دارای بار معنوی است با مدلول تصوری گردشگری غیراسلامی که به معنای لذت و تفریح است تفاوت ماهوی دارد.

ناقد: آقای قاسمی

در ادامه بحث آقای قاسمی بیان کرد: در رابطه با مسئله فقه گردشگری فعالیت حوزوی خیلی محدود است شاید جزء آن دسته از مسائل و مباحث مستحدثه ای است که در فقه در رابطه با آن خیلی کم بحث شده است و از آن نایاب تر بحث ماهیت شناسی فقه گردشگری است که استاد ارائه دهنده به آن پرداخته اند.

وی در ادامه گفت: در بیان تقسیم رویکردهای فقه بهتر بود بر روی مثال خود گردشگری در رویکردهای متفاوت متمرکز می شد.

ایشان برای گردشگری ارکان مهم دیگری از جمله مکان گردشگری، پذیرش گر و… را قائل شدند و آنها را دخیل در موضوع دانسته و به پررنگ تر شدن جایگاه آن ها اشاره کردند.

استاد قاسمی در ادامه دلیل انتخاب روش موضوع و کنار گذاشتن روش محمول و سایر روش ها را خواستار شدند.

وی در پایان بیان کرد: اگرچه در گردشگری غیر اسلامی هدف لذت است ولی به هر حال نمی توان دایره گردشگری را محدود کرد. روش و برنامه برای جذب نیز لازم است.

پاسخ استاد افروغ در جواب اشکالات داور:

آقای افروغ در پاسخ اشکالات استاد داور گفت: در مقاله به مباحث مرتبط با رویکرد فردی و اجتماعی گردشگری پرداخته شده و به علت ضیق وقت در جلسه بیان نشد.

ایشان در پاسخ اشکال دوم بیان کرد: موضوع این کرسی ماهیت گردشگری بود، لذا برخی نکات مانند مکان گردشگر، پذیرشگر و… جزء محمولات است و نیازی به بیان آن نبود.

وی در ادامه گفت: به دلیل مشهور بودن دو روش موضوع و تحلیل و واکاوی مفاهیم این دو روش انتخاب شد و این به معنی اشتباه بودن سایر روشها نیست.

استاد افروغ در ادامه گفت: ادعای بنده پذیرش تفاوت بین گردشگری اسلامی و گردشگری غیر اسلامی است، بعد از پذیرش این ادعا به بحث جذب گردشگران غیر مسلمان پرداخته می شود.

جمع بندی دبیر جلسه:

حجت الاسلام افروغ با تاکید بر روش مندی فقه های مضاف رویکرد فقه فردی، رویکرد فقه اجتماعی، رویکرد فقه حکومتی که چالش‌ها و نیازهای حکومت اسلامی را رفع کند از جمله رویکردهای فقه دانست. گردشگری و جهانگردی به معنای صنعتی درآمدزا و اقتصادی، مربوط به سده اخیر است و از مسائل مستحدثه فقه به شمار می آید. گردشگری اسلامی یک عقلانیت، تفکر و معنویتی دارد که در گردشگری متعارف وجود ندارد.

ماهیت و موضوع فقه گردشگری را از طریق مشخصات و ویژگی ها و عوارض (که خود پنج راه دارد ) از راه بررسی موضوع و واکاوی مفاهیم بررسی می کنیم.

تعاریف جهانی مفاهیم: تعریف صنعت «تولید خدمت و کالا» است. گردشگری (یا توریسم) به معنای مجموعه اقدامات و تلاش‌هایی است که طی آن، یک فردِ موسوم به گردشگر دست به جابجایی مکانی می‌زند و تصمیم می‌گیرد که از نقطه‌ای مکانی و جغرافیایی و به نقطه‌ای دیگر سفر کند؛

توریست گردشگری است که به خارج از کشور و با مدت زمان بیش از ۲۴ ساعت سفر اطلاق می‌شود.

تعریف مفاهیم اسلامی

بیش از ۳۰ لغت در زمینه گردشگری مانند: سفر، سیر، سیاحت، هجرت، عروج (9 بار در قرآن)، سلوک، زیارت، رکب، نقب، خروج، رحلت (4 مرتبه با مشتقات)، شاخص، اسری (10 مرتبه با مشتقات)، طوی، ضرب من الارض، طی الارض، نفر، مضی، ذهاب (28 مرتبه به مفهوم حرکت)، جری، تابعیت، اقامت، تبعید، ذهب و جاء که چند لفظ مشهور آن بررسی می شود.

تعریف سفر: سفر چیزی اعم از سایر واژگان مانند رحیل، جابجایی، سیاحت، عزیمت، کوچ، مهاجرت و هجرت و… است. و به مطلق گشت و گذار می‌گویند. و البته در قرآن ۱۲ آیه داریم که به سفر اشاره کرده است و شامل سفرهای مادی و معنوی که عبرت گیری در آن است می‌شود.

تعریف سیاحت: سیاحت به معنای سیر در زمین توأم با مطالعه و تفکر است. لذا در سیاحت هم امر معنوی قرار دارد و گردش همراه تفکر و تدبر است

تعریف سیر: سیر اعم از گردشگری است و در واقع هر سیری شامل گردشگری نمی‌شود مثل سیر انفسی . تعریف هجرت: هجر به معنای جدایی انسان از غیر خود است و در قرآن دستور به هجرت ها برای رسیدن به معنویتی الهی و فرار از دیار کفر است، پس هجرت امری مقدس می باشد.

تعریف زیارت: اصل کلمه دارای ماهیت معنوی و دینی است و به معنی به مشاهد متبرک و به بقعه ها رفتن است

نتیجه کلی که می‌توانیم از این فصل بگیریم این است که مفاهیم گردشگری اسلامی با مفاهیم گردشگری موجود فرق‌های زیادی دارند و مفاهیم اسلامی دارای بار معنویت، عقلانیت و تفکری است و نمی‌شود آن‌ها را بدون چنین پشتوانه‌ای معنا کرد. حتی در مقام ترجمه هم نمی‌توانیم کاملاً بگوییم که گردشگری مثلاً همان سیاحت است. اما منظور ما از تفکر و معنویت و عقلانیت این است که گردشگری اسلامی، گردشگری «بی جهت» نیست و بلکه به امور معنوی و دینی اهمیت می‌دهد.

ناقد: خوب بود که تفاوت رویکرد فقه حکومتی با سایر رویکردها در حل مسائل فقه گردشگری بیان می گردید.

در بیان تمایز فقه گردشگری با گردشگری مدرن و با نگاه غربی و سکولار باید در حوزه مکان گردشگری، گردشگر و پذیرشگر هم ورود پیدا کرد.

در ضمن باید اشاره شود در میان روشهای تعریف مفهوم گردشگری، چرا تحلیل موضوع و مفاهیم را انتخاب کردید؟

و همچنین اگرچه در گردشگری غیر اسلامی هدف لذت است ولی به هر حال نمی توان دایره گردشگری را محدود کرد. روش و برنامه برای جذب نیز لازم است.