مقدمه:

موضوع کتاب و کتابت در رشد حیات اجتماعی تاثیر بسزائی دارد. روح یک جامعه در پرتو این مهم بارور می شود و به همین دلیل میراث فرهنگی و تمدن اسلامی همیشه مملو از کتاب های بزرگانی است که افتخار جامعه بشری بوده و همه همت اولیای دین اسلام بر این بوده که بندگان خدا را به سوی روشنائی کتاب رهنمون شوند. چنانکه کلام الهی با توجه به قلم آغاز شده: (علم بالقلم) و در جائی دیگر می فرماید: (ن و القلم و ما یسطرون) کتاب از دیرباز، حافظ و احیاء کننده تفکر و اندیشه های والا و منبع عظیم بوده است که طالبان علم، اندیشه و حقیقت را سیراب نموده، ارزیابی شرایط و امکانات موجود فرهنگی، مبین این نکته است که امروزه کتاب می تواند به عنوان یک وسیله مطمئن و کارآمد در بهینه سازی فضای فرهنگی جامعه مورد استفاده قرار گیرد. تجربه جهانی نشان می دهد رشد و توسعه تمدنها، ریشه در رشد فکری و فرهنگی هر جامعه دارد بدون رشد فرهنگ کتابخوانی در جوامع نمی توان به رشد هیچ تمدنی دل خوش کرد. باید تاکید کرد که علی رغم رشد رسانه های جمعی گوناگون تاکنون هیچ رسانه ای نتوانسته است نقشی را که کتاب در رشد تمدن ها داشته است ایفا نماید.(1) 

نقش کتاب در تربیت فرزند

کتاب، زیربنای تمدن بشری است. به‌ویژه در عصر حاضر که روزگار دانش، تعقل، فرهنگ و تکنولوژی است. کتاب از بهترین وسایل ایجاد ارتباط به شمار می‌رود؛ به بیانی دیگر، حتی در روزگار رادیو، تلویزیون، ماهواره، رایانه و اینترنت، هنوز هم سخن مکتوب یا همان کتاب، وسیله بسیار خوب و ارزشمندی برای انتقال دانش‌ها، گسترش بینش‌ها و القای مفاهیم است.

اگر والدین در تربیت فرزندان درست عمل کرده و با مطالعه و بالا بردن سطح آگاهی خود، شیوه‌های تربیتی صحیح را در دستور کار خود قرار دهند، می‌توانند آینده‌ای خوب را برای فرزندان خود رقم بزنند.

آنان می توانند با آموزش لذت مطالعه به کودکان و نوجوانان راه درست زیستن را به آن‌ها آموزش بدهند.(2)

نقش مطالعه در تربیت فرهنگی و تأثیر آن در رفتارهای اجتماعی

مطالعه و کتابخوانی؛ کسب دانش و علم روز، بنای آغازین و زمینه ساز توسعه و پیشرفت همه جانبه ی کشور و راه یابی ورود به دنیایی مملو از سعادت، خردورزی و آگاهی انسان هاست. هرگاه  هدفمند ومبتنی بر خردجمعی، هرکس درجایگاه اجتماعی خود درراستای زدودن جهل وناآگاهی گام بردارد به همان میزان به سمت وسوی آگاهی بخشی و دانایی حرکت می کند.

مطالعه چه دربخش کمی(میزان  زمان مطالعه، معیار واندازه ی آن در زمان تعیین شده) و چه به لحاظ کیفی(میزان یادگیری، قدرت تحلیل وبررسی، گسترش معنایی وکاربردی، شعورمند کردن حافظه ی انسانی وتفکر بخشی دروی) می تواند انسان های هرجامعه را به جهان دانش ومعرفت رهنمون کرده و  دریچه های روشن همراه با بصیرت وشناخت را پیش روی او باز نماید. از سویی ابزاری هدفمند و کارساز در پرورش ورشد استعدادهای وی در راه کمال و پیشرفت انسانی گردد.

این یک واقعیت اثبات شده است که رمز حصول پیشرفت کشورهای توسعه یافته ومترقی، امر مطالعه ودانش افزایی سودمند وهدفمند بوده و مطالعه وکتابخوانی را از ضروریات برنامه های حیاتی خود برشمرده اند، چرا که افراد هرجامعه زمانی به این ضرورت فرهنگی  بها داده و آن را جدی بگیرند در رشد وپیشرفت جامعه تأثیرگذار و در تربیت نسل های امروز وفردای جامعه نقش سازنده ای را عهده دارخواهد بود. (3)

در تاثیر مطالعه بر فرهنگ جامعه باید گفت: در یک جامعه که افراد آن اهل مطالعه هستند، مردم و مسئولین به تفاوت اندیشه اعتقاد دارند. به ساختار، رویه، قانون، آیین نامه اعتقاد دارند. حقوق شهروندی را رعایت می‌کنند. وارد حریم خصوصی افراد نمی‌شوند. مردم حق {داشتن} تشکل و سوال کردن دارند. انتخابات، روش صلح‌آمیز تغییر سیاست‌ها و جهت‌گیری‌هاست.(4)

نقش مطالعه در حفظ فرهنگ

به گفته اکثر جامعه شناسان، اقوام و مللی که با مطالعه مأنوس بوده و کتاب و کتابخوانی در میانشان رواج بیشتری داشته است، توانسته اند فرهنگی ماندگارتر و پویاتر از خود به جای بگذارند و میراث فرهنگی و گنجینه های معارف و دستاوردهای عالمان و فرهیختگان خود را به نسل های دیگر منتقل کنند. در این راستا برنامه ریزی صحیح فرهنگی علاوه بر حفظ هویت عقیدتی و قومی عاملی است که منجر به ایستادگی در مقابل هجوم فرهنگ بی فرهنگی بیگانه می شود، و به حفظ فرهنگ خودی می انجامد. حل این معادله بسیار ساده است که آیا تاثیر پذیری یک ملت بی اطلاع و بی سواد، از فرهنگ بیگانه محتمل تر و پرهزینه تر است یا ملت و فرهنگی که اهل مطالعه و تحقیق و پژوهش است؟ بی تردید جامعه ای که در آن فضای مطالعه، پژوهش و تحقیق، به لحاظ سخت افزاری و نرم افزاری، به شکل مطلوب و بدون قید و بندهای دست و پاگیر فراهم باشد کمتر از فرهنگ و القائات بیگانه تاثیر می پذیرد تا جامعه ای که از فرهنگ مطالعه و تحقیق دور است. در تمامی زمینه های فرهنگی اینگونه است که وقتی دولت ها و متولیان فرهنگ عمومی، حداقل ها را برای جامعه در این حوزه فراهم کردند دیگر جامعه بویژه قشر حساس و پرانرژی و پرسشگر جوان، که کنجکاو و به دنبال دانستن بیشتر است، برای رفع نیاز طبیعی و فطری خود، چشم و تمایلات فکری اش، به طور مطلق و یکسویه، به بیرون از مرزها و بهره مندی صرف از محصولات و تولیدات فرهنگی بیگانه نخواهد بود و در آنجایی هم که در برخی زمینه ها نیاز به تبادل فرهنگی پیدا شد، اولویت بر حفظ و ارتقاء فرهنگ بومی و تبادل فرهنگی خواهد بود و نه اینکه مصرف کننده صرف تولیدات دیگران باشیم. طی این مسیر بسیار حساس و ظریف، تنها با انعطاف و تدبیر و مدیریت، و فراهم کردن زمینه لازم برای تالیف، انتشار کتاب و کتاب خوانی، ممکن خواهد شد.(5)

نقش کتاب و کتابخوانی در ترویج فرهنگ محیط زیستی

از آنجایی که محیط زیست موهبت رایگان ارزشمندي است که خداوند به انسان ارزانی داشته است و بسیاري از تهدیدهاي محیط زیستی، تخریب منابع و آلوده سازي محیط، نتیجه فعالیتهاي انسانی هستند، از این رو آگاه سازي عمومی و آموزش جامعه در رابطه با ارزش و اهمیت محیط زیست براي ادامه حیات بشر امري ضروري است و براي اجراي موفقیت آمیز برنامه هاي حفاظت از محیط زیست، باید بستر تغییر در دانش ها، ارزش ها، رفتار و به طور کلی شیوه زندگی جامعه فراهم شود .دراین میان یکی از ابزارهاي کلیدي براي آگاه سازي جوامع، کتاب است .تولید و نشر کتاب چه از منظر تخصصی و چه از منظر عمومی می تواند اطلاعات کافی و صحیح را به اقشار مختلف جامعه ارائه دهد.کتاب نقش بسیار مهمی در زمینه ارتقاي آگاهی هاي محیط زیستی دارد و با ترویج فرهنگ کتابخوانی، میتوان به خوبی این نیاز راپاسخگو بود .نسل نو باید بیاموزندکه خودشان از محیط زیست محافظت کنند و مصرف کننده صرف یا تماشاگر تخریب نباشند بنابراین کتاب است که میتواند این فرهنگ را ترویج دهد وباید با برنامه ریزي هاي اصولی براي تولید و نشر کتاب هاي محیط زیستی، و ترغیب فرهنگ کتابخوانی به ویژه در بخش کودك و نوجوان، امکان جذب این نیروي عظیم را براي حفاظت از محیط زیست خود فراهم آوریم.البته نباید تنها به رسانه کتاب اکتفا شودو باید درکنار کتاب، از رسانه هاي متنوع دیگر استفاده کرد امروزه ما شاهد انتشارکتاب هاي متفاوتی در زمینه هاي اقتصاد، روانشناسی ، حقوق ،اخلاق وفرهنگ محیط زیست هستیم ولی با توجه به روند تخریبی که متوجه محیط زیست کشورمان است ، این موضوع کافی نیست و باید برنامه ریزي قوي تر و جدي تري براي آن وجود داشته باشد چرا که امروزه سازگاري ما با محیط زیست با توجه به سبک زندگی که داریم بسیارکم شده است، از این رو مشکلات بسیار زیادي براي بشر به وجود آمده است و علاوه بر فراهم کردن زیرساخت هاي لازم براي پیشگیري از تخریب، قطعا پرداختن به مقوله کتاب در زمینه بالابردن سواد محیط زیستی تاثیرگذار خواهد بود(6).

مطالعه و سبک زندگی افراد

امروزه اغلب جامعهشناسان معتقدند که برای داشتن یک جامعه سالم، باید دیدگاه و سبک زندگی افراد جامعه ، تغییر کند . بنابراین تلاش پژوهشگران علوم مختلف، بر آموزش نکات لازم و ضروری برای یک زندگی سالم و شاد می باشد.

در تاثیر مطالعه بر سبک زندگی می توان به نکات زیر اشاره کرد:

۱. اولین و بدیهی‌ترین تاثیر مطالعه، تبدیل شدن افراد جامعه به فردی با آگاهی بالاست. کتاب‌ها غنی‌ترین و قابل اعتمادترین منابع اطلاعات هستند. به همین دلیل با مطالعه‌ی کتاب‌هایی در زمینه‌های مختلف، گستره و عمق اطلاعات ، در امتداد هم افزایش می‌یابد. هر زمان و به هرمیزانی که کتاب خوانده شود، به آگاهی افزوده می‌شود و این به خودی خود از شگفت انگیزترین نتایجی است که می‌توان به آن رسید.

۲. بررسی های علمی نشان داده‌اند که مطالعه اثرات قوی و بسیار مثبتی بر روی مغز دارد. هنگامی که مطالعه می‌کنید، ذهن به طور مداوم در حال فعالیت است. همین مسئله از اتفاق افتادن بیماری‌هایی نظیر آلزایمر پیشگیری می‌کند. دلیل این اتفاق این است که وقتی شما ذهنتان را فعال نگه می‌دارید، به نوعی از کاهش و از دست رفتن قدرت ذهن پیشگیری می‌کنید. مغز نیز یک ماهیچه است و مانند سایر ماهیچه‌های بدن، با تمرین قوی‌تر می‌شود و سلامتی آن به میزان بیشتری حفظ می‌شود. کارهایی مثل حل پازل و مطالعه از جمله فعالیت‌هایی است که ذهن را تمرین می‌دهد و به سلامت آن کمک می‌کند.

۳. فواید مطالعه تنها به اثرات ذهنی آن محدود نمی‌شود. مطالعه حتی بر جسم افراد هم می‌تواند اثر مثبت داشته باشد. گاهی مطالعه بیشتر از پیاده روی یا شنیدن موسیقی در کاهش استرس اثر مفید دارند. تحقیقات علمی نشان داده‌اند کسانی که مطالعه‌ی بیشتری دارند، سطح استرس و اضطرابشان از دیگران پایین‌تر است.

۴. یکی دیگر از مهم‌ترین فواید مطالعه تقویت حافظه است. در لحظه‌ی آغاز مطالعه، موضوع کتاب، تم اصلی آن، فصل‌ها و بسیاری اطلاعات دیگر در مورد کتاب را به یاد آورده می شود. همین که ذهن عادت می‌کند که هنگام مطالعه این اطلاعات را به یاد بیاورد، حافظه به تدریج تقویت خواهد شد. علاوه بر این با هرکتاب جدید، دریچه‌ی جدیدی از اطلاعات به روی ذهن انسان گشوده می شود که هرباریادآوری آن‌ها، اطلاعات پیشین را تثبیت می‌کند.(7)

۵. کتاب به ما می‌آموزد که اندیشه‌های انسان باید سرشار از آموزه‌های معنوی،منطقی، عرفانی و حقیقی باشد ؛ مطالعه، ذهن را پر بار می‌کند و درخت اندیشه را رونق می‌بخشد. کتاب در زندگی ما می‌تواند یک معلم باشد، تا اصول زندگی را به ما بیاموزدو اخلاق انسانی و معرفت را در وجود ما نهادینه کند. بشر نیاز دارد تفکر کند و از ژرفای خیال خود، به باطن جان فرو رود و به حقایق خلقت و وجود خود، آگاهی یابد. مطالعه انسان را به پرواز در می‌آورد تا کمی از پستی‌ و بلندی‌های روزگار فاصله بگیرد و در آسمان علم و اندیشه که منشأ آرامش است، سیر کند.

6. مطالعه به انسان آرامش می دهد، دلیل اکثر فکر‌های ناآرام و بیماری‌های روحی و تعصبات بیجا، از عدم مطالعه است، زیرا انسان دشمن چیزی است که نمی‌فهمد و فهم غلط است که درخت تفکر را می‌خشکاند و تعصبات نادرستی که بر بعضی افراد حاکم است، ناشی از نفهمیدن و دانش کم است.(8)

نتیجه گیری

کتاب در جامعه نقش مهم و موثری دارد. جامعه ای که می‌خواهد آزاد و آگاه زندگی کند، حتما باید به پدیده کتاب با چشم دیگری بنگرد. در چنین جامعه ای هرگاه وفاقی مبتنی بر رشد و توسعه بخواهد شکل بگیرد، می‌باید کتاب به عنوان یک عنصر اصلی و تأثیرگذار در آن مطرح باشد و والاترین جایگاه را در همه نهادهای فردی و اجتماعی از آن خود سازد؛ به گونه ای که هیچ کس، در هیچ جا، هیچ عذری برای کتاب نخواندن نداشته باشد زیرا کتاب یکی از راه های کسب دانایی، توانایی و موفقیت است و آدمی را در فهم و درک درست و تمیز راست از ناراست، مدد می‌رساند. در واقع، اعتلای فرهنگ کتاب خوانی، پی ریزی بنای توسعه فرهنگی جامعه تلقی می‌شود و در این جهاد مقدس، همگان از خرد و کلان باید شریک و سهیم باشند و برای این سازندگی رشد، توسعه و معنویت گرایی، از دل و جان مایه بگذارند.

بی تردید جامعه ای که در آن فضای مطالعه پژوهش و تحقیق، به لحاظ سخت افزاری و نرم افزاری، به شکل مطلوب و بدون قید و بندهای دست و پاگیر فراهم باشد نسبت به جامعه ای که از فرهنگ مطالعه و تحقیق دور است، کمتر از فرهنگ‌های بیگانه تأثیر می‌پذیرد.در جامعه ای که ما زندگی می‌کنیم با توجه به اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی باید عادت به مطالعه در همه تفکرات و اندیشه‌ها و دل‌ها همگانی شود و شور، شوق و عشق به کتاب و کتاب‌خوانی در جامعه استمرار داشته باشد. کتاب‌خوانی نباید به یک عده یا یک گروه خاص تعلق داشته باشد بلکه هر فرد باید با کتاب زندگی کند و بنا به فرموده مقام معظم رهبری: مردم باید به کتاب‌خوانی عادت کنند و کتاب وارد زندگی مردم شود مطالعه و کتاب‌خوانی باید به عنوان یک نیاز و احساس دایمی لازم و روزانه در میان عموم رایج و مطرح باشد تا افراد جامعه به خواندن و مطالعه ترغیب نشان دهند و فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی ترویج پیدا کند.(9)

 فهرست منابع:
1.       ماهنـامه صدای جمهوری اسلامی ایران، شمـاره يازدهم، شماره69،سال1392، صفحه187

2.       www.iranpl.ir/news

3.       آفرین پنهانی https://koodak24.ir

4.       hoseinghorbani.com  

5.       نقش مطالعه در حفظ فرهنگhttp://www.mefda.ir/

6.       https://www.doe.ir

7.       https://cashineh.com     

8.       طهرانیhttps://www.ettelaat.com/mobile/?p=36421&device=phone

غفار عزیزی، نقش کتاب در توسعه فرهنگ جامعهhttp://www.araznews.ir/