به گزارش معاونت پژوهش مدرسه علمیه عالی و تخصصی الزهراء(س) گرگان کارگاه تدوین مقاله علمی پژوهشی با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر اسلام پور کریمی در تاریخ 10  و 11 اسفند 1400 برگزار گردید. 
دکتر اسلام پور پیش نیازهای پرداختن به تحقیق را شامل مهارت‌های قلم، مهارت‌های مطالعه، مهارت‌های تفکر مانند تفکر خلاق، تفکر انتقادی و یک دوره کارگاه روش تحقیق (همراه با فعالیت‌های عملی کافی) دانست.
وی در ادامه به بیان مهم‌ترین آسیب‌های تحقیقات پرداخته و گفت: خلط بین موضوع و مسئله، برخورد موضوع‌محورانه با مقاله و پایان‌نامه، ندانستن روش‌های مطالعه محققانه، بیماری مسری و صعب العلاج بی‌مسئلگی و درد بی‌دردی، عدم اهتمام کافی به پیشینه‌خوانی و عدم مهارت در روش پیشینه‌نویسی، مشکل در تبیین مسئله، خطای فاحش در تعیین سؤالات فرعی، پردازش ضعیف و به کارنبردن تفکر در تحقیق، ضعف شدید قلم از جمله آسیب ها می باشد.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: هر گاه یک موضوع عام انتخاب کنیم و سعی کنیم ابعاد متعدد آن را با توجه به مقولات متعدد بررسی کنیم، تتبع موضوع‌محور انجام دادیم. در این نوع تحقیقات، سؤال اصلی ما بیش از یکی است اما اگر مشخصا بر یک دغدغه علمی مشخص تمرکز کنیم و در صدد پاسخ به آن در قالب یک سؤال اصلی برآییم، تحقیق ما مسئله‌محور است.

دکتر اسلام پور در توضیح تبیین مسئله گفت: تبیین مسئله یا تعریف مسئله عبارت است از بیان چند جمله که ناظر به واقعیات و مسلمات و یا مبانی و بدیهیات است و بعد از آن به یک خلأ یا شکاف یا ناسازگاری یا تناقض و یا امر غیرعادی یا غیر قابل انتظار اشاره کنیم و بعد از یک شیب ملایم به یک سؤال مهم ختم کنیم که همان سؤال اصلی است و از عنوان تحقیق گرفته می‌شود. توصیه می‌شود تعریف مسئله را با کلمه «بدون تردید» شروع کنیم و در وسط آن از «اما» استفاده کنیم و در آخرش سؤال اصلی را با این عبارت بیاوریم: «از همین رو، تحقیق حاضر در صدد پاسخ به این سؤال محوری است که …..؟»

وی تبارشناسی را عبارت از این دانست که محقق بايد بداند که مسئلة او از چه سنخی است و ذاتا به چه علمي تعلق دارد و علاوه بر آن، در چه علوم و شاخه‌هايي از آن‌ها و از چه حيث و زوايايي «قابليت» بحث دارد؛

مربی روش شناسی حوزه و دانشگاه  تصریح کرد: به حالت سؤالی درآوردن عنوان تحقیق یا تدریس را سؤال اصلی می‌گویند و به ابعاد مهم سؤال اصلی سؤال فرعی می‌گویند. می‌توان گفت که رابطه سؤالات فرعی به سؤال اصلی همواره رابطه افراد به کلی یا اجزاء به کل است. سؤالات فرعی باید کافی، بدون تداخل و مترتب بر هم باشند.

دکتر اسلام پور در ادامه به توضیح پیرامون چکیده پرداخته و گفت: چکیده آخرین کاری است که محقق آن را تهیه و تدوین می‌کند. یک متن بسیار خلاصه‌ای است که شامل عناصر مهم تحقیق است و در ابتدای مقالات و پایان‌نامه‌ها نوشته می‌شود تا در وقت مطالعه محققان بعدی صرفه‌جویی شود. طبیعی است که برخی عناصر در خود تحقیق هست و در چکیده نیز هست؛ علتش این است که فلسفه وجودی چکیده فرق دارد و برای اطلاع‌رسانی سریع به خواننده است. از این رو، نباید پرسید یا اعتراض کرد که فلان چیز در چکیده تکرار شده است. طرح چنین سؤالی، به معنای نفهمیدن فلسفه وجودی چکیده است.

وی عناصر مهم چکیده در مقاله را اعلام مسئله تحقیق، ذکر هدف از پژوهش، ذکر روش و ذکر مهم‌ترین نتایج با اشاره به ساختار مقاله دانست.

استاد حوزه و دانشگاه  به حالت رهاسازی و آزادسازی ذهن از هر قید و بندی که به رگبار و طوفانی از سؤالات یا پیشنهادات یا راه‌حل‌ها منجر می‌شود بارش فکری دانست.

اسلام پور در ادامه به بیان تفاوت‌های موضوع با مسئله پرداخته و گفت: احتمال نوآوری در پژوهش موضوع‌محور به‌شدت کاهش می‌یابد؛ اما در پژوهش مسئله‌محور احتمال نوآوری افزایش می‌یابد. ارتباط مطالب در مسئله‌محوری خیلی زیادتر از ارتباط مطالب در موضوع‌محوری است. از حیث تمرکز، تحقیق مسئله‌محور از تمرکز زیادتری برخوردار است. از حیث ضرورت احاطه محقق بر اطراف و ابعاد بحث، در مسئله‌محوری این احاطه و تسلط و توانمندی باید بیشتر باشد. از لحاظ جذابیت، مسئله‌محوری بیشتر مورد استقبال است. اسم تحقیق موضوع‌محور کلی است و دیگران را گیج می‌کند؛ به طوری که تا اصل تحقیق را پیدا نکنند و نخوانند متوجه نمی‌شوند محقق چه گفت و چه نگفت؛ از همین رو، گاهی محققان بعدی مقالات و پایان‌نامه‌های موضوع‌محور را به خاطر ابهام در اطلاع‌رسانی در مرحله عنوان، سرزنش کنند اما عنوان در مسئله‌محور جزئی و مشیر به مسئله و شفاف کنندۀ هدف است. انتخاب موضوع از انتخاب مسئله ساده‌تر است و….
وی اهمیت داشتن برای محقق و مورد علاقه بودن، ارزش تحقيق داشتن (نه مثلا شمارش تعداد اَنّ نهج البلاغه)، قابليت تحقيق داشتن (نه مثل تبيين کارهاي اصحاب کهف در غار)، تازگي داشتن، اولويت داشتن و رعايت الاهم فالاهم، معلوم نبودن نتيجه از قبل (نه مثل تأثير ايمان بر ترک گناه)، امکان دست‌يابي به منابع، قابل انتشار بودن نتايج، منطبق بودن با تخصص‌ها و توانمندي‌هاي محقق و استاد راهنما و مشاور، تعيين ابعاد خاص و مشخص بودن قلمرو آن، روش مناسب آن را دانستن، قابلیت تداوم آن تا چند دهه آینده را از جمله ویژگی های یک موضوع خوب دانست.
مربی روشهای تدریس و تحقیق در ادامه به اهمیت عنصر اول در عنوان تحقیق اشاره کرده و بیان کرد: اولین کلمه عنوان مقاله و پایان‌نامه شما مهم است و باید تنها با یکی از سؤالات سیزده‌گانه که در ذیل به آنها اشاره می‌شود، هماهنگ باشد. این الگو که ما چند سالی از آن استفاده می‌کنیم و توانستیم به‌درستی بین تحقیقات مسئله‌محور و موضوع‌محور تفکیک کنیم با قدری مسامحه می‌توان گفت در مورد همه تحقیقات قابل اجرا است. در تبیین مسئله نیز بر همین کلمه اول باید تأکید بیشتری داشته باشید.‌ این کلمۀ اول منجی شماست. همین عنصر اول، شما را از موضوع‌محوری نجات می‌دهد و به مسئله‌محوری نایل می‌سازد. به طور قطع، مهم‌ترین نکته‌ای که تمام تحقیق شما را تحت الشعاع قرار دهد همین نکته است.  

استاد اسلام پور در ادامه گفت: معمولا یک عنوان در تحقیقات کتابخانه‌ای از سه قسمت تشکیل می‌شود که عبارت‌اند از: قسمت مسئله‌ساز+ موضوع عام+قید یا قیود محدود کننده. موضوع عام معمولا در وسط قرار می‌گیرد.  قسمت مسئله ساز عنوان که عبارتند از چیستی، هستی، علل و عوامل ایجادی آن، علائم، کجا،کی، چقدر و … را ابتدا مشخص کنید سپس با مراجعه به کلمات حاکی از آن سؤال، کلمه مناسبی برای ابتدای عنوان خود انتخاب کنید.

وی از کلماتی همچون بازخوانی، بررسی، پژوهشی در باب، تأملی بر، تحقیقی در باب، جستاری در ، سیری کوتاه در، کندوکاوی در ، کنکاشی در و.. به عنوان کلمات لغو و نادرست در اول عنوان نام برد.
استاد حوزه و داشنگاه بارش فکری را یک تکنیک خلاقیت فردی یا گروهی دانست که در طی آن، با جمع‌آوری فهرستی از ایده‌ها یا سؤالات یا پیشنهادات که به طور خودکار توسط اعضا تولید می‌شود، برای رسیدن به یک جمع‌بندی در مورد یک مسئله تلاش می‌شود.

استاد حوزه و دانشگاه افزایش خلاقیت از طریق عوامل چهارگانه خلاقیت (بسط، سیالی، انعطاف‌پذیری، ابتکار)، افزایش قدرت پردازش؛ امکان دست‌یابی به ایده‌های بزرگ؛ انتخاب بهترین راه حل؛ اندازه‌گیری میزان علم و اطلاعات ما نسبت به موضوع مورد نظر؛ انضباط و نظم ذهنی و .. را از علت های بارش فکری نام برد.

اسلام پور چهار قاعده بارش فکری را  تمرکز بر کمیت، اجتناب از انتقاد، استقبال از ایده‌های غیر معمول و ترکیب و بهبود ایده‌ها که مرحله آخر دانست.
وی در ادامه به بیان روش و مراحل اجرای بارش فکری پرداخته و گفت: براي بارش فکري ابتدا يک دايره بکشيد و در درون آن موضوع يا عنوان را بنويسيد. سپس با تمرکز بر همان اطلاعاتي که داريد و به صورت جزئي هر چه به ذهنتان مي‌آيد سؤال طرح کنيد و سعي کنيد سؤالات جزئي باشند و در اين مرحله اصلا به دسته‌بندي و ترتيب سؤالات فکر نکنيد. بارش فکري در جاهاي زيادي حتي در غير عرصه پژوهش نيز کاربرد دارد. در پژوهش گاهي موضوع و بعد از عنوان را با بارش فکري به صدها سؤال تجزيه مي‌کنيم. بعد از آنکه تعداد بسیاری ایده در زمان کوتاهی جمع‌آوری شد به مرحله تهذیب می‌رسیم که البته طولانی‌تر می‌شود و همان طور که گفته شد به حذف بی‌ربط‌ها و دسته‌بندی مربوط‌ها می‌پردازیم.
مربی روشهای تدریس و تحقیق چهار توصیه برای طوفان بهتر در فکر را تمرکز بر عنوان مورد بحث، استقبال از هر سؤالی که به ذهن می‌آید بدون هیچگونه خودسانسوری و خودمحدودسازی، سعی در اینکه سؤال‌ها جزئی و بسیط و اتمی و ریز باشند، عدم سعی در اینکه سؤال‌ها منظم و دسته‌بندی به ذهن بیایند (استقبال از سؤال‌های پراکنده) دانست.
دکتر اسلام پور پاراگرافی که سازماندهی خوبی داشته باشد را دارای سه بخش اصلی دانسته و بیان کرد: جمله موضوعی: سخن اصلی پاراگراف و مرکز توجه آن را بیان می کند، جمله های پشتیبان: با عرضه اطالعات بیش تر و یا آوردن نمونه هایی، جمله موضوعی را شرح و گسترش میدهند، جمله نتیجه: مشخص میکند که پاراگراف به پایان رسیده و نکته مهمی را یادآور می شود که خواننده باید به خاطر داشته باشد  

آيا تابحال فكر كرده ايد مقاله اي كه مي نويسيد در كدام دسته از مقالات قرار مي گيرد؟ آيا مقاله شما يك مقاله پژوهشي است يا ترويجي؟ شايد هم صرفا يك مقاله مروري و يا حتي يك مقاله گردآوري باشد؟ شايد بپرسيد اهميت اين موضوع چيست و دانستن جواب اين سوال ها چه كمكي به ما مي كند؟

اهميت آن در اين است كه معلوم مي كند سطح مقاله شما چيست و بنابراين آيا قابل انتشار است يا خير؟ واگر قابل انتشار است در كدام دسته يا رتبه از نشريات مي توان آن را منتشر كرد؟ مثلا بعضي مقالات را فقط مي شود در روزنامه ها چاپ كرد، چرا كه مطلب حالتي عمومي و غيرتخصصي داشته و از نظر موضوع نیز چندان ماهيت علمي نداشته و مطلبي اصطلاحا “مصرفي” يا “داراي تاريخ مصرف” است و بعد از مدتي ديگر ارزش مطالعه ندارد.

اما در عين حال ممكن است كار شما محصول چند ماه مطالعه و تحقيق و پژوهش بوده و بر روي يك  موضوع علمي مشخص و تخصصي تمركز داشته و در آن حوزه به دستاورد و نتيجه جديدي رسيده است، درعين حال نحوه و اصول نگارش آن هم بر اساس قالب هاي تعريف شده پژوهشي است. در اين صورت اين مقاله حتما متناسب با نشريات علمي پژوهشي است.(1)

انواع مقالات

مقاله علمی پژوهشی : چنین مقاله ای (اعم از بنیادی یا کاربردی )برخاسته از پروژه تحقیقاتی اصیل است که به تولید علم منجر می شود بنابراین دارای نوآوری علمی است این نوع مقاله به طرح اندیشه ای نو، بازپرسی از مسئله ای پیشین با رویکردی متفاوت ، یا نقد علمیِ پژوهش وتحقیقی که قبلاً صورت گرفته ولی بخش یا بخش هایی از آن جای تأمل دارد، می پردازد.

مقاله علمی ترویجی:مقاله ترویجی مقاله ای قطعاً علمی است برپایه جابجایی، تلفیق وترکیب دانش موجود تهیه می شود ومعمولا به روشن شدن زوایای مسئله ای کمک می نماید و باعث افزایش آگاهی و دانش خواننده می گردد و او را با مفاهیم جدید آشنا می سازد. در واقع هدف مقالات ترویجی برای اشاعه دانش و همگانی کردن آن است ولی ارزش واعتبار مقالات پژوهشی را ندارد.

مقاله علمی مروری:این نوع مقاله به تحلیل کلان و ارزیابی انتقادی نوشته هایی می پردازد که قبلاً منتشر شده است. مؤلف مقاله مروری از طریق مقوله بندی، یکپارچه سازی، و ارزشیابی آثار پیشین، سیر پیشرفت پژوهش های جاری را در جهت روشن کردن مسئله ای مشخص دنبال می کند.
مقالۀ مروری بیشتر در پی کشف چگونگی رشد یک اندیشه در طول زمان و درعرصه های مختلف علمی است. مقاله مروری معمولاً به وسیلۀ نویسنده ای تهیه می شود که با متون و نوشته های رشتۀ خود کاملاً آشناست و به مسئله مورد بررسی نیز اشراف دارد.

مقالۀ دایره المعارفی:دایره المعارف ها منطقاً ارائه دهنده اطلاعات پایه در زمینه های مختلف موضوعی هستند نه نویافته هایی که حاصل پژوهش اصیل باشد. به همین دلیل ، مقالۀدایره المعارفی مبتنی بر اسناد و مدارک و منابعی است که پیشاپیش موجود بوده و مورد جست و جو و بازیابی قرار گرفته است. مستند بودن در مقالۀ دایره المعارفی حائز اهمیت فراوان است. زیرا هر پارۀ اطلاعاتی که در مقاله دایره المعارفی درج می گردد توسط سند و مدرکی از پیش موجود حمایت می شود.
منابع مقالۀ دایره المعارفی نیز می بایست از جامعیت برخوردار باشد تا از یک سونگری مباحث مقاله پرهیز شود. منابع گردآمده باید حاوی نظرگاه های متفاوت و حتی متعارض باشد. از لحاظ کیفی نیز اعتبار مؤلفان منابع، اصالت منابع، انصاف و بی طرفی نویسندگان در برخورد با حقایق دارای اهمیت است

مقالۀ کنفرانسی:مقاله ای که برای ارائه در همایش های علمی تدوین می شود از لحاظ ساختار و محتوا مشابه مقاله ژورنالی است، یعنی همه اصول دربارۀ آن صادق است، خصوصاً بر نوآورانه بودن آن تأکید می شود. امّا آنچه آن را از مقاله مجله متفاوت می کند دو وجهی بودن آن است.
وجهی از آن متنی است که قرار است در نشریه به چاپ برسد و وجه دیگر آن متنی است که باید در حضور جمع ارائه شود. تفاوت این دو از لحاظ حجم و نوع پردازش است.
متن چاپی ممکن است از حجم بیشتری برخوردار باشد، چون مطالعۀ آن در فراغت بیشتری توسط علاقه مندان صورت می گیرد. امّا در متنی که برای ارائه آماده می شود، ناگزیر باید نکاتی از جمله سازگار کردن متن با مدت پیش بینی شده در کنفرانس و استفاده از تدابیر تصویری مناسب همچون پاورپوینت رامدّ نظر داشت. (3)

مقالات علمی وتخصصی از نظر ارائه به دو گروه تقسیم می شوند

1- مقالات ژورنال   2- مقالات کنفرانسی

از تفاوتهای این دو گروه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- معمولاً مقالات ژورنال چون داوری دقیق تری دارند، دارای ارزش واعتبار علمی بالاتری هستند، یعنی صحت واعتبار نتایج در مقالات ژورنال بیشتر است.

ب- در مقالات ژورنال، جزئیاتِ دقیق تر ومفصل تری از پژوهش ویافته های آن بیان می شود و معمولاً محدودیتی در تعداد صفحات وجود ندارد ولی مقالات کنفرانسی مختصرتر بوده و صرفاً به مطرح کردن ایده و توضیح آن می پردازند. 

ج- برای ارسال مقالات ژورنال به مجله محدودیت زمانی وجود ندارد اما برای مقالات کنفرانسی مدت زمان ارسال وجود دارد وبا تأخیر در ارسال، مقاله داوری نخواهد شد.

د- نتایج داوری مقالات کنفرانسی در مدت کوتاه تری اعلام می شود در حالیکه در مقالات ژورنال فرآیند پذیرش طولانی تر است ومعمولاً مقاله چندین بار مورد اصلاح داوران قرار می گیرد.(2)

منابع:

1.محمد رضا حافظ نیا، مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، چاپ هفتم، تهران، سمت، 1381

2.http://www.heyvagroup.com/shownews/1061/

 3.http://www.tarjomano.com/

 4./http://pajooheh.ir

100