نگارنده: مرضیه رهنما

یکی از اعجازهای قرآن کریم اعجاز در الفاظ آن است؛ چنانکه یک مفهوم را با الفاظ گوناگون، به مناسبت های مختلف با معانی مورد نظر بیان می کند. یکی از مفاهیم که در قرآن کریم با الفاظ مختلف بیان شده مفهوم گناه است که قرآن کریم با واژه هایی همچون ذنب، اثم، سیئه، معصیت و … به آن اشاره کرده است که در این مبحث به واژه شناسی کلمات ذنب و اثم می پردازیم.

ذنب: واژه ذنب و مشتقات آن،  ۳۹ بار در قرآن کریم به کار رفته اند. از این تکرارها، ۱۱ بار به صورت مفرد (ذنب)، و ۲۶ بار هم به صورت جمع (ذُنوب) و دو بار به صورت جمع اما به فتح ذال (ذَنوب) آمده و جز این سه شکل صیغه دیگری از این ماده در قرآن دیده نمی‌شود1.

الذَّنب: در اصل به دست گرفتن دنباله و دم چیزی است و ذَنَبتُهُ یعنی به دمش زدم و آن را گرفتم، و ذنب بطور استعاره در هر کاری که عاقبتش ناروا و ناگوار است و به اعتبار دنباله چیزی به کار رفته است. از این روی واژه –ذنب- به اعتبار نتیجه‌ای که از گناه حاصل می‌شود، بد فرجامی و تنبیه و سیاست نامیده شده است2. مولفان معجم الوسیط آن را به معنای ارتکاب عمل غیر مشروع دانسته اند3.  در قرآن کریم ذنب در معانی خطا، جرم و گناه به کار رفته است اما در همه موارد حامل معنای اصلی خودش نیز هست. بنابراین به نظر می‌رسد ذنب در اصل به معنای زدن با دم بوده است و چون این زدن با دم عکس العملی تقابلی و تنبیهی را از طرف مقابل موجب می شده است، در معنای آن توسعه داده شده و بر هر عملی اطلاق شده که در رابطه با فرد دیگری بوده و عکس العمل تنبیهی و مجازاتی او را به دنبال داشته است. در عین حال به شهادت سیاق، بیشترین کاربرد ذنب در قرآن در معانی گناه و ارتکاب اعمال غیر مشروع است4.

 واژه ذنب به معنای عمومی گناه، هم در قرآن و هم در دیگر متون دینی کاربرد فراوانی دارد و این شمولیت واژه باعث شده تا به گناهان کبیره نیز اطلاق گردد5.

به بیان دیگر ذنب عبارت از عملی که به دنبالش ضرر و یا فوت نفع و  مصلحتی بوده باشد و از آنجا که اصل آن از ذنب به معنای دم و دنباله حیوان گرفته شده به گناهان نیز اطلاق ذنب شده است؛ زیرا  گناه  جنایت و ستم به دیگران دنبال و آثاری دارد و مستلزم کیفرو عقوبت و انتقام است6.

 اثم: واژه اثم در مقایسه با ذنب در قرآن کریم از بسامد بیشتر و تنوع صیغه زیادتری برخوردار است.  این واژه ۴۸ بار و در قالب صیغه‌های اثم، اثیم، اثام، آثم و غیره در قرآن کریم آمده است.  ابن فارس برای ماده اثم یک معنای اصلی بیان داشته و آن عبارت است از کندی و عقب ماندن. حسی ترین معنای این واژه در مورد شتری کندرو است که از رسیدن به مقصود باز می ماند7. بنابراین سرّ آنکه بعضی افعال و اعمال ما را اثم نامیده اند این است که کسی که مرتکب آن عمل می‌شود از دستیابی به خیر باز می‌ماند8.  و راغب نیز آن را اسمی دانسته است که انسان را از ثواب و پاداش بازمی‌دارد.9 و همچنین اثم به معنای گناه است و گفته شد مراد از آن انجام کاری است که حلال نیست10. از این رو اثم از نظر معنا نزدیک است به کلمه ذنب و آن عبارت از گناهی که به دنبال خود شقاوت و محرومیت از نعمت های دیگری را می‌آورد و سعادت زندگی را در جهات دیگر تباه می سازد11.

بنابراین گستره ی شمولیت این واژه در معنای گناه از واژه ذنب کمتر است و بیشتر به گناهانی اطلاق می شود که جنبه شخصی داشته و به حق النفس برمی‌گردد.  این واژه در آیات به گناهانی اشاره دارد که می تواند باعث آغاز ارتکاب دیگر گناهان یا به نقلی مقدمه‌ای بر گناهان بعدی باشد12. در نتیجه تفاوت اثم با ذنب به وضوح روشن می شود: اثم به آن دسته از اعمال و گناهانی اطلاق می شود که به طور طبیعی و وضعی انسان را از رسیدن به سعادت در زندگی دنیا و آخرت باز می دارد، در حالی که ذنب هر نوع عملی است که در ارتباط با دیگری اعم از خدا یا بشر انجام گیرد و پیگیری طرف مقابل را جهت انتقام و مجازات به دنبال داشته باشد. روشن است که اثم و ذنب در بسیاری از موارد مصداق مشترکی داشته باشند از این جهت که آن گناه تأثیر وضعی در روح انسان داشته و او را از دستیابی به سعادت و خیر و ثواب باز می‌دارد «اثم»، و از این جهت که نافرمانی خدا را موجب شده و مجازات خدا را به دنبال دارد «ذنب» باشد.  از این رو چه بسا اعمالی که ذنب باشد اما اثم به شمار نیایند. چنین به نظر می رسد که ذنب اعم از اثم است،  یعنی هر اثمی ذنب هست اما هر ذنبی اثم نیست. تامل در اعمالی که در  قرآن کریم بر آنها اثم اطلاق شده به روشنی دلالت دارد بر اینکه گناهانی که اثم خوانده می شوند از گناهان بسیار بزرگی به شمار می آیند که از یک تاثیر وضعی بسیار عمیق و بدی بر روح و دل انسان نهاده و به طور طبیعی او را از رشد و سعادت بازمی‌دارد از دیگر سو آثار و پیامدهای بسیار نامطلوبی در زندگی انسان به همراه دارد و بالتبع عذاب سخت‌تری را نیز در قیامت به دنبال خواهد داشت13.

 ‌پی نوشت منابع

1.      حسینی امین، سید مرتضی، معناشناسی گناه در قرآن، گرگان: نوروزی، چ اول، 1395، ص ۴۶

2.      راغب اصفهانی، حسین ابن محمد ابن فضل، المفردات فی غریب القرآن، ترجمه و تحقیق غلامرضا خسروی حسینی، جلد ۲، چ چهارم، قم: المکتبه المرتضویه لاحیاء آثارالجعفریه، 1378،ص ۲۰.

3.      ابراهیم مصطفی و دیگران، معجم الوسیط، طهران، موسسه الصادق للطباعه و النشر، 1386، ذیل ماده ذنب.

4.      طیب حسینی، سید محمود، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، چ سوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393،  ص ۲۳۶.

5.      حسینی امین، سید مرتضی، همان، ص ۱۴۵

6.        سایت اسلام کوئیست به نقل از فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد ۲ ،ص ۷۱۳

7.        ابن زکریا، حسین ابن احمد بن فارس، معجم مقایس اللغه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1429.

8.      طیب حسینی، همان، ص240.

9.        راغب اصفهانی، همان، ذیل مدخل اثم.

10.  ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، ج12، قم: ادب، 1405،  ص5

11.  ترجمه المیزان، جلد ۲ ، ص ۲۸۹ .

12.     حسینی امین، همان، ص ۶۸

13.     طیب حسینی، همان، ص ۲۴۳