همانطور که در برشور قبل به مواردی در اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس منبع انتشار اثراشاره کردیم، اکنون به بیان توضیحاتی دربارۀ اطلاعات محتوایی اثر می‌‌پردازیم.برای تصمیم‌گیری در مورد این‌که آیا منبعی که درحال مطالعۀ آن هستیم و احتمالاً به عنوان مأخذ، قصد استفاده از آن در اثر پژوهشی خود را داریم، مناسب و متناسب با اهداف مطالعه و پژوهش است یا خیر، باید نکاتی را در نظر داشته باشیم. این نکات قابل بررسی برای آثار مختلف از جمله مقاله، کتاب، وب‌سایت و غیره است.

در ابتدا بهتر است محتوای مورد نظر را با اهداف مد نظرمان بررسی و به نکات زیر توجه کنیم:

- آیا محتوا و اطلاعات ارائه‌شده در منبع، معتبر، روزآمد و موثق هستند؟

- آیا محتوای اثر، پاسخ‌گوی سؤال‌های ذهنی ما هست؟

- آیا عنوان اثر با محتوا ارتباط و تناسب لازم را دارد؟

- هدف نویسنده از نگارش آن اثر چیست؟ آثار پژوهشی باید به دور از تعصب و جانبداری نوشته شوند. مقالاتی که با اهداف تجاری یا معرفی یک برند یا محصول خاص نوشته شده‌اند، باید با حساسیت بیشتری بررسی شوند.

- آیا محتوای اثر حرفی مضاف بر دانش موجود و در دسترس دارد؟ به‌عنوان مثال، ممکن است پژوهشی بدیهیات یک حوزه را با بیان متفاوتی گفته باشد. به ژرف‌نگری و اندیشۀ نهفته در آثار توجه کنیم.

- زبان نگارش و ساختار مقاله، گنگ و نامفهوم نباشد و به برداشت اطلاعات غلط منجر نشود.

- به ساختار نگارشی متن هم توجه کنیم. آیا محتوای اثر از نظم و سازماندهی منطقی برخوردار است یا از قطعه‌های به هم چسبیده  تشکیل شده است؟

در کنار نکات بالا، منابع و مآخذی که در هر پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار مهم است. منابع زمینۀ فکری نویسنده را نشان می‌دهد و خواننده هم باید بداند که اطلاعاتی که در آن پژوهش مورد استناد واقع شده‌اند، چقدر معتبر و صحیح هستند. پس لازم است فردی که از اثری قصد استفاده دارد، با هوشمندی لازم منابع و مراجع مورد استفاده را هم در نظر داشته باشد. مثلاً توجه به نکات زیر در این زمینه ثمربخش است:

-  در مقاله از منابع مهم، معتبر و روزآمد استفاده شده باشد. مقاله‌ای که بیشتر منابعش از مقالات به‌روز مجلات معتبر آی.اس.آی است با مقاله‌ای که منابعش وب‌سایت‌های ساده‌ای هستند قطعاً متفاوت هستند.

-  توجه شود که آیا استفاده از این مقاله به افزایش اعتبار و کیفیت اثر در حال نگارش، منجر می‌شود یا خیر. استناد به آثار و مطالب متخصصان یک حوزه، نشان‌دهندۀ اشراف نسبی نویسنده به موضوع است. به‌علاوه، به خواننده هم این اطمینان داده می‌شود که مطالب، معتبر و دقیق است. البته، باید به استناداتی که به صورت جعلی به متخصصان و صاحب‌نظران مشهور یک حوزه نسبت داده می‌شود، هم توجه کرد. در مواردی که شک و تردید داریم، مشورت با متخصصان یا استادان راه حل خوبی است.

-  توجه شود که منابع استفاده‌شده با محتوای اثر هم‌خوانی لازم را داشته باشد. به تعداد استنادهای بیش از حد، استنادهای مکرر به یک اثر و استنادهای نامرتبط دقت شود.

-  مقاله، ارجاعات کور و نامفهوم و به طور کلی، ارجاعاتی که ما را به منبع اصلی نمی‌رساند، نداشته باشد. مثلاً اطلاعات کتابشناختی ناقص یا اشتباه نداشته باشد.

-  استنادهای نویسنده از این دیدگاه هم بررسی شود که آیا محققان دیگر هم از آن‌ها استفاده کرده‌اند یا خیر. گاهی پی‌بردن به این موضوع، با جستجویی ساده در یک موتور کاوش، راهگشاست.

-  ادعا، نظریه و فرضیه‌هایی که اثر از منابع دیگر اقتباس کرده، باید ارجاع درست داشته باشند.

- دیگر پژوهشگران چقدر از آن مقاله استفاده کرده و به آن استناد داده‌اند؟

در کنار همۀ این موارد توجه به رعایت صحت و سلامت پژوهش و عاری بودن از انواع تخلفات پژوهشی بسیار مهم است که شاید تشخیص آن ساده هم نیست اما   راه حل‌هایی دارد.

-  پس از ارزیابی دستی مقاله بهتر است برای اطمینان بیشتر و بررسی موارد مربوط به تقلب‌های پژوهشی (مثل سرقت علمی) از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی استفاده کنیم.

-  گاهی لازم است به یادداشت‌هایی که دربارۀ یک اثر منتشر شده توجه کنیم. از جملۀ این موارد، یادداشت‌هایی دربارۀ سلب اعتبار مقاله یا  Retraction است. برخی از پایگاه‌های اطلاعاتی مانند Webofscience(WOS)  در قسمت اعمال محدودیت بر نتایج جستجو (limitation)، مقالات سلب اعتبارشده را نشان می‌دهند.

بنابراین بررسی محتوای اثر را به سه مرحلۀ کلی می‌توان، تقسیم کرد:

یک. تطبیق محتوای اثر با اهداف موردنظرمان؛

دو. بررسی منابع و مآخذ اثر؛

سه. بررسی محتوای اثر در مورد صحت محتوا و توجه به دوری از موارد سوءرفتارهای پژوهشی.

باید توجه کرد که بیشتر مواردی که مطرح شد، نسبی هستند؛ به عنوان مثال اگر اثری استنادی دریافت نکرده، به این معنی نیست که حتماً آن مقاله نامعتبر و بی‌کیفیت است؛ ممکن است دانشی نو باشد و هنوز چندان مورد توجه قرار نگرفته باشند. اما مواردی که مربوط به بحث اخلاق در پژوهش و سوءرفتارهای پژوهشی است بسیار قابل تأمل و توجه است. 

علاوه بر موارد ذکر شده، گاهی می‌شود اعتبار یک اثر پژوهشی را با بررسی نویسندۀ آن اثر ارزیابی کردکه در برشور آینده به آن می پردازیم.

تلخیص مقاله زهره عباسیان، (1396)  اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس محتوای آنها