آيا تابحال فكر كرده ايد مقاله اي كه مي نويسيد در كدام دسته از مقالات قرار مي گيرد؟ آيا مقاله شما يك مقاله پژوهشي است يا ترويجي؟ شايد هم صرفا يك مقاله مروري و يا حتي يك مقاله گردآوري باشد؟ شايد بپرسيد اهميت اين موضوع چيست و دانستن جواب اين سوال ها چه كمكي به ما مي كند؟

اهميت آن در اين است كه معلوم مي كند سطح مقاله شما چيست و بنابراين آيا قابل انتشار است يا خير؟ واگر قابل انتشار است در كدام دسته يا رتبه از نشريات مي توان آن را منتشر كرد؟ مثلا بعضي مقالات را فقط مي شود در روزنامه ها چاپ كرد، چرا كه مطلب حالتي عمومي و غيرتخصصي داشته و از نظر موضوع نیز چندان ماهيت علمي نداشته و مطلبي اصطلاحا “مصرفي” يا “داراي تاريخ مصرف” است و بعد از مدتي ديگر ارزش مطالعه ندارد.

اما در عين حال ممكن است كار شما محصول چند ماه مطالعه و تحقيق و پژوهش بوده و بر روي يك  موضوع علمي مشخص و تخصصي تمركز داشته و در آن حوزه به دستاورد و نتيجه جديدي رسيده است، درعين حال نحوه و اصول نگارش آن هم بر اساس قالب هاي تعريف شده پژوهشي است. در اين صورت اين مقاله حتما متناسب با نشريات علمي پژوهشي است.(1)

انواع مقالات

مقاله علمی پژوهشی : چنین مقاله ای (اعم از بنیادی یا کاربردی )برخاسته از پروژه تحقیقاتی اصیل است که به تولید علم منجر می شود بنابراین دارای نوآوری علمی است این نوع مقاله به طرح اندیشه ای نو، بازپرسی از مسئله ای پیشین با رویکردی متفاوت ، یا نقد علمیِ پژوهش وتحقیقی که قبلاً صورت گرفته ولی بخش یا بخش هایی از آن جای تأمل دارد، می پردازد.

مقاله علمی ترویجی:مقاله ترویجی مقاله ای قطعاً علمی است برپایه جابجایی، تلفیق وترکیب دانش موجود تهیه می شود ومعمولا به روشن شدن زوایای مسئله ای کمک می نماید و باعث افزایش آگاهی و دانش خواننده می گردد و او را با مفاهیم جدید آشنا می سازد. در واقع هدف مقالات ترویجی برای اشاعه دانش و همگانی کردن آن است ولی ارزش واعتبار مقالات پژوهشی را ندارد.

مقاله علمی مروری:این نوع مقاله به تحلیل کلان و ارزیابی انتقادی نوشته هایی می پردازد که قبلاً منتشر شده است. مؤلف مقاله مروری از طریق مقوله بندی، یکپارچه سازی، و ارزشیابی آثار پیشین، سیر پیشرفت پژوهش های جاری را در جهت روشن کردن مسئله ای مشخص دنبال می کند.
مقالۀ مروری بیشتر در پی کشف چگونگی رشد یک اندیشه در طول زمان و درعرصه های مختلف علمی است. مقاله مروری معمولاً به وسیلۀ نویسنده ای تهیه می شود که با متون و نوشته های رشتۀ خود کاملاً آشناست و به مسئله مورد بررسی نیز اشراف دارد.

مقالۀ دایره المعارفی:دایره المعارف ها منطقاً ارائه دهنده اطلاعات پایه در زمینه های مختلف موضوعی هستند نه نویافته هایی که حاصل پژوهش اصیل باشد. به همین دلیل ، مقالۀدایره المعارفی مبتنی بر اسناد و مدارک و منابعی است که پیشاپیش موجود بوده و مورد جست و جو و بازیابی قرار گرفته است. مستند بودن در مقالۀ دایره المعارفی حائز اهمیت فراوان است. زیرا هر پارۀ اطلاعاتی که در مقاله دایره المعارفی درج می گردد توسط سند و مدرکی از پیش موجود حمایت می شود.
منابع مقالۀ دایره المعارفی نیز می بایست از جامعیت برخوردار باشد تا از یک سونگری مباحث مقاله پرهیز شود. منابع گردآمده باید حاوی نظرگاه های متفاوت و حتی متعارض باشد. از لحاظ کیفی نیز اعتبار مؤلفان منابع، اصالت منابع، انصاف و بی طرفی نویسندگان در برخورد با حقایق دارای اهمیت است

مقالۀ کنفرانسی:مقاله ای که برای ارائه در همایش های علمی تدوین می شود از لحاظ ساختار و محتوا مشابه مقاله ژورنالی است، یعنی همه اصول دربارۀ آن صادق است، خصوصاً بر نوآورانه بودن آن تأکید می شود. امّا آنچه آن را از مقاله مجله متفاوت می کند دو وجهی بودن آن است.
وجهی از آن متنی است که قرار است در نشریه به چاپ برسد و وجه دیگر آن متنی است که باید در حضور جمع ارائه شود. تفاوت این دو از لحاظ حجم و نوع پردازش است.
متن چاپی ممکن است از حجم بیشتری برخوردار باشد، چون مطالعۀ آن در فراغت بیشتری توسط علاقه مندان صورت می گیرد. امّا در متنی که برای ارائه آماده می شود، ناگزیر باید نکاتی از جمله سازگار کردن متن با مدت پیش بینی شده در کنفرانس و استفاده از تدابیر تصویری مناسب همچون پاورپوینت رامدّ نظر داشت. (3)

مقالات علمی وتخصصی از نظر ارائه به دو گروه تقسیم می شوند

1- مقالات ژورنال   2- مقالات کنفرانسی

از تفاوتهای این دو گروه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- معمولاً مقالات ژورنال چون داوری دقیق تری دارند، دارای ارزش واعتبار علمی بالاتری هستند، یعنی صحت واعتبار نتایج در مقالات ژورنال بیشتر است.

ب- در مقالات ژورنال، جزئیاتِ دقیق تر ومفصل تری از پژوهش ویافته های آن بیان می شود و معمولاً محدودیتی در تعداد صفحات وجود ندارد ولی مقالات کنفرانسی مختصرتر بوده و صرفاً به مطرح کردن ایده و توضیح آن می پردازند. 

ج- برای ارسال مقالات ژورنال به مجله محدودیت زمانی وجود ندارد اما برای مقالات کنفرانسی مدت زمان ارسال وجود دارد وبا تأخیر در ارسال، مقاله داوری نخواهد شد.

د- نتایج داوری مقالات کنفرانسی در مدت کوتاه تری اعلام می شود در حالیکه در مقالات ژورنال فرآیند پذیرش طولانی تر است ومعمولاً مقاله چندین بار مورد اصلاح داوران قرار می گیرد.(2)

منابع:

1.محمد رضا حافظ نیا، مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، چاپ هفتم، تهران، سمت، 1381

2.http://www.heyvagroup.com/shownews/1061/

 3.http://www.tarjomano.com/

 4./http://pajooheh.ir

100

به مجموعه ویژگی های شخصیتی و حرفه ای پژوهشگر که مانع از ارتکاب خطا و سوگیری در طی انجام فرآیند پژوهش شده و برخورداری از این ویژ گی ها می تواند پژوهشگر را در تمامی مراحل پژوهش از تصمیم گیری برای طرح موضوع پژوهش تا مرحله تدوین گزارش و انتشار نتایج در مسیر صحیحی هدایت کند را اخلاق پژوهش می گویند.

اصول اخلاقی در فرآیند پژوهش

رعایت حقوق افراد و پای بندی به مسئولیت های اخلاقی در پژوهش محتاج اصولی است. راهبردی ترین اصول اخلاقی را می توان در ده مورد تلخیص کرد:

1.اصل حرفه ای بودن در پژوهش:بدون احراز شرایط لازم و کافی به پژوهش پرداختن، امری غیر اخلاقی است. این اصل در همه حرفه ها صادق است. پژوهش غیرحرفه ای نه تنها به تولید علم و توسعه آن یاری نمی رساند بلکه سبب حیرت و سرگشتگی محقق می گردد.

2. سرقت علمی: رعایت حق مالکیت فکری در برخورداری از اطلاعات به دست آمده، یکی از مصادیق امانت داری است. سوء رفتار پژوهشی در این زمینه شامل موارد متعددی مثل سرقت علمی از خود، تخلفات اسنتنادی و تخلفات نویسندگی می شود.سرقت علمی از خود بدین معناست که پژوهشگر اثر منتشر شده ی خود را در قالبی جدید و با عنوانی جدید بدون داشتن حرفی نو منتشر و خود را از امتیاز انتشار یک اثر جدید بهره مند کند.مورد بعد زمانی است که فرد اثر منتشر شده خود را در نشریه ای دیگر بدون هیچ گونه اشاره یا استنادی به چاپ برساند یا اثر خود را هم زمان برای چندین مجله برای انتشار ارسال کند و باعث اتلاف وقت و هزینه توسط داوران و سردبیران و مجلات شود.تخلفات استنادی یا سرقت علمی یعنی استفاده از آثار دیگران بدون استناد دادن به آن اثر و یا استفاده از استنادهای اثار دیگران بدون مراجعه به اصل منبع.تخلفات نویسندگی در جائی است که نام شخصی که هیچ نقشی در تولید اثر پژوهشی نداشته به عنوان  نویسنده ذکر شود و یا برعکس نام فردی را که دارای شرایط نویسندگی است و در تولید اثر نقش داشته به عنوان نویسنده ذکر نگردد.

به تعبیر زرین کوب، محقق را هیچ آفتی از این بدتر نیست که به سرقت و انتحال کار دیگران عادت کند.

3. اصل رازداری:محقق به بسیاری از اطلاعات شخصی افراد دست می یابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها تعدی به حقوق دیگران است. این امر در مطالعات تجربی انسانی اهمیت بسزائی دارد. محققی برای یک بنگاه بزرگ اقتصادی در باب ارتقای مدیران به پژوهش مشغول است و با فرضیه (همبستگی نارسیسم) با ارتقاء مدیران به جمع آوری اطلاعات در خصوص مدیران آن بنگاه اقدام می کند. اطلاعاتی که وی در می یابد اسرار غیر قابل فاش هستند.

4. قضاوت مستدل:محقق در مقام توصیف، تبیین و حتی ارزیابی وداوری باید پایبند استدلال باشد و این سخن کلیفورد (1845-1869م) را آویزه گوش قرار دهد. باوری را نپذیریم مگر آن که ادله اثبات حقانیت آن را داشته باشیم. این توصیه اخلاقی هم شامل قبول یک باور و هم شامل رد یک عقیده است. مادامی که دلیلی وجود ندارد باید سکوت کرد.

5.اصل نقد پذیری: همان گونه که اخذ رهیافت نقادانه اخلاقی است،. نقدپذیری نیز اخلاقی است. عجب، غرور، به ویژه تکبر ناشی از پیش کسوتی، نقدناپذیری محققمی گردد. نقدی که بر تحقیقات ما نوشته می شود، بهترین هدیه ای است که می توان به دست آورد، نقدها را ارج نهیم و ناقدان را تکریم کنیم.

6. اصل رعایت حریم شخصی افراد: ورود بدون توافق آگاهانه، به حریم شخصی افراد، تعدی به مهم ترین حق آنان است. این اصل در تحقیقات تجربی انسانی اهمیت فراوانی دارد.

7.انگيزه الهي

نخستين مساله‌اي كه شايسته و بايسته است پژوهشگران به آن توجه كنند اين است كه نيت و انگيزه خود را براي خدا خالص كنند و به خاطر جلب رضاي خدا و تقرب به درگاه او تحقيق و پژوهشي انجام دهند.
زيرا مي‌دانيم كه بر اساس نظام اخلاقي اسلام، نيت و انگيزه، به اندازه عمل و بلكه بيشتر از آن اهميت دارد و به همين دليل پيامبر اكرم (ص) فرمود: نيت مومن بهتر از عمل اوست.

8.احترام به پژوهشگران سابق:

پژوهش‌هاي نو و جديد ـ در حقيقت ـ نتيجه و محصول زحمات و پژوهش‌هاي پيشينان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌اي با بهره‌گيري از يافته‌ها و پژوهش‌هاي محققان گذشته مي‌كوشند تا كاروان علم و دانش و انديشه را پيش ببرند و افق‌هاي جديدتري به روي خود و بشريت بگشايند. به همين جهت بر هر محقق و پژوهشگر شايسته و بايسته اخلاقي است كه از دانشمندان و علماي گذشته به نيكي ياد كرده و زحمات و تلاش‌هاي آنها را فراموش نكند

9.روحيه حقيقت جويي در پژوهش

شايسته و بايسته است پژوهشگر همواره روحيه حقيقت جويي و حقيقت‌طلبي داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در كشف حقيقت صرف كند. زيرا حق و حقيقت است كه باقي خواهد ماند.

10.پرهيز از شتاب زدگي

از آفات بزرگ پژوهش‌هاي علمي، شتاب‌زدگي و عجله بي‌مورد است. زيرا كمترين آفت عجله اين است كه مانع درك صحيح موضوع يا مساله مي‌شود به همين جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقي شايسته است از شتاب و عجله دوري كنند.

منابع

1.سمیه بهمن آبادی و دیگران، رعایت اخلاق پژوهش در رساله های دکتری، مورد مطالعه: گروه علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد طی سال های 1386-1390

2.زهره عباسیان و امیر حسین رجب زاده، عصاره انواع سوء رفتارهای پژوهشی و دسته بندی آنها

3.عبدالحسین زرین کوب، یادداشت ها و اندیشه ها، تهران، اساطیر، 1376، ص12

4.بحارالانوار ج 70 ص 186

5.احد فرامرز قراملکی، خاستگاه اخلاق پژوهش، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پرتال جامع علوم انسانی

6.وحید جوان، اخلاق پژوهش، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، معاونت پژوهش

هفته  پژوهش 

بر پژوهشگران عرصه علم ودین

مبارک باد.