به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان در مدرسه پائیزه عقل در اندیشه اسلامی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار به بحث پیرامون مباحث معرفت شناسی عقل در تاریخ 19 مهر 1402 پرداخت.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام دکتر رضا برنجکار به بیان مشقات عقل در قرآن پرداخته و گفت: مشتقات “"عقل"” 49 بار در قرآن کريم با تعابير مختلفي چون تشويق به تعقّل يا مذمت تعقّل نکردن به کار رفته است. مشتقات “"لُبّ"” نیز 16 بار در قرآن آمده است، يعني مجموعا 65 بار، و اين به غير از واژه هاي مرتبطي چون تفکر يا تدبر مي‌باشد كه اگر آنها را نيز حساب کنيم، به بيش از 100 مورد دست پيدا خواهيم کرد.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه در ادامه با اشاره به روایات وارده در باب عقل بیان کرد: در روايات نيز تعابير بسياري وارد شده که عقل را اصل و اساس انسان، انسانيت انسان، ملاک ارزش و کمال انسان و حجت باطني خداوند معرفي کرده است.
وی با بیان این مطلب که اختلاف نظر بسياري بين متفکران در تعريف و تفسير عقل وجود دارد اظهار داشت: هر متفکري، عقل را به گونه اي خاص تفسير مي کند. از نظر افلاطون عقل کاري به حس ندارد و در عالم مُثُل، شهود مي‌کند و محسوسات مانع هستند. در مقابل، ارسطو معتقد است عقل کليات را از جزئيات و محسوسات انتزاع مي کند يا فيلسوفي مثل کانت مي‌گويد که کار عقل عبور از ظواهر(فِنومِن ها) و رسيدن به وراي اين امور ظاهري (اشياء في نفسه «نُومِن ها») است. در مقابل، هيوم مي‌گويد عقل اصلا قدرت فهم ندارد. او بحث عقل ابزاري را مطرح کرد و امروزه اصل و اساس آنچه که به عنوان عقل در غرب مطرح است، به نظريه هيوم برمي‌گردد.
دکتر برنجکار در ادامه مباحث مربوط به عقل را به دو دسته اصلی تقسیم کرد و بیان کرد: مباحث وجود شناختي که به عقل به عنوان يک موجود نگاه مي کند و آن را مورد مداقّه قرار مي‌دهد. مانند: خلقت عقل، ماهيّت عقل، تجرّد عقل، نسبت عقل و نفس، عقول طولي و عرضي، درجات عقل، افزايش و کاهش عقل و …و مباحث معرفت شناختي که عقل را صاحب معرفت مي داند و در اعتبار داشتن يا نداشتن آن معرفت بحث مي کند، مانند: حجّيت عقل، مطابقت معرفت عقلي و واقعيت، ارتباط عقل و دين، ارتباط عقل و اخلاق، ارتباط عقل و علم و همين طور کارکردهاي عقل.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه در ادامه پنج کارکرد برای عقل در کلام برشمرد و گفت: کارکرد نظری، عملی، ابزاری، استنباطی و دفاعی پنج کارکرد عقل در کلام هستند که از این پنج قسمت، سه تای آن به بحث استنباط مربوط است.
وی افزود: کارکرد نظری به هست‌ها و نیست‌ها ارتباط دارد، عقل عملی شناخت بایدها و نبایدها است که در علم کلام نقش ویژه‌ای دارد و گاهی نود درصد استدلال متکلمان به عقل عملی وابسته است؛ عقل ابزاری، عقلی است که برای تحقق اهداف دین برنامه‌ریزی می‌کند و عقل استنباطی نیز یعنی عقلی که به ما ابزار نمی‌دهد بلکه کمک می‌کند از منابع دیگر برای استدلال خود دلیل بیاوریم.
دکتر برنجکار در ادامه روايات راجع به عقل عملي را به چهار دسته تقسیم نمود و تصریح کرد: دسته ي اول احاديث، به طور کلي مي فرمايند که اعمال نيکو و فضائل اخلاقي از آثار عقل است، اما به چگونگي يا شکل آن اشاره اي ندارند. دسته‌ي دوم روايات، بيان مي کنند که خوبي ها و بدي ها توسط عقل فهميده مي‌شوند. دسته ي سوم، رواياتي است که مي فرمايند عقل دستور مي دهد. دسته‌ي چهارم رواياتي است که مي‌فرمايند اصلا عقل، خودِ عمل خوب است.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه گفت: عقل ابزاری از قديم به آن عقل معاش در مقابل عقل معاد اطلاق مي کردند. اين عقل معاش، کاشف حقايق نظري و عملي نيست. نمي خواهد خدا را از نظم آسمان ها و زمين استنباط يا اجتهاد و اثبات نمايد.
وی مبناي عقل ابزاري از نگاه غرب را بر خلاف نظريه‌اي دانست که در روايات وارد شده است و بیان کرد: از ديدگاه هيوم عقل، نوکر شهوت است و بايد راهي براي رسيدن به خواسته هاي شهوت و هواي نفس پيدا کند. اما طبق احاديث، عقلِ ابزاري عقلي است که در خدمت عقل عملي و نظري باشد. يعني عقل نظري، خدا، پيامبر و دين را اثبات مي کند. عقل عملي هم ارزش ها را اثبات مي کند. عقل ابزاري راه رسيدن به آنچه را که عقل عملي و نظري گفته‌اند را پيدا مي‌کند.
دکتر برنجکار ادامه داد: لذا اگر عقل ابزاري، به تعبير فلسفي در طول آن دو عقل – البته با تعريف ديني - قرار بگيرد، عقل است، امّا اگر در مقابل آنها قرار بگيرد، شيطنت، نکري و شبيه عقل است.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه با توجه به این اعتقاد که عقل و وحي، هيچ گاه در مقابل هم قرار نمي گيرند و عقل بما هو عقل هيچ گاه به خطا نمي رود گفت: اگر به فرض، عقل در مقابل وحي قرار گرفت، بايد دانست که آن عقل نيست. بلکه شبيه عقل است. وقتي ما از نور عقل استفاده کرديم امّا به جايي رسيديم که بر خلاف نصوص است، مطمئن باشيد که عقل با هواي نفس آميخته شده است.