به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان استاد سبحانی عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات، در مدرسه پائیزه عقل در اندیشه اسلامی به بحث پیرامون مقایسه دیدگاه فیلسوفان و متکلمان در موضوع معرفت شناسی عقل در تاریخ 20 مهر 1402 پرداخت.
استاد سبحانی عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات، عقل را مهمترین ابزار ادراک انسان و شناخت دانسته و گفت: مهم معرفت شناسی عقل است و دانش کلام در مذاهب اسلامی در تبیین آن تلاش خاص و جدی داشته است.
عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات، نگاه فیلسوفان به عقل را یک نگاه حداقل گرایانه دانست و بیان کرد: آنچه فیلسوفان از تعریف معرفت شناسی عقل ارائه داده‌اند نسبت به آنچه که دانش کلام از آن بحث می‌کند بسیار محدودتر است.
وی در ادامه گفت: از چهار جهت می‌توان نظریه فلسفی عقل را با نظریه کلامی مقایسه کرد؛ از دیدگاه فیلسوفان اساساً معرفت عقلی مفهوم پایه است یعنی تا مفهوم و صورتی از عالم خارج را به ذهن نیاوریم نمی‌توانیم نسبت به آن امر معرفت پیدا کنیم این در حالی است که در دانش اصیل و رسمی کلام پذیرفته شده نیست که عقل معرفت خودش را از طریق مفهوم و صورت به دست می‌آورد و منحصر به این نوع معرفت نیست.
استاد سبحانی با توجه به ورود علم حضوری به فلسفه در زمان شیخ اشراق گفت: شیخ اشراق و بعد از او ملاصدرا معرفت عقلی را مختص علم حصولی ندانسته و علم حضوری را وارد دستگاه فلسفه نمودند.
عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات گفت: علی رغم اینکه علم حضوری در فلسفه وارد شد اما هیچ تبیین عقلی معرفت شناختی از علم حضوری در علم فلسفه صورت نگرفت یعنی همچنان منطق شناخت استنتاج در دانش فلسفه مبتنی بر گزاره‌ها و مفاهیم است و به تعبیری تا علم حضوری علم حصولی نشود در دستگاه فلسفی قدرت استنتاج وجود ندارد.
وی ویژگی دوم معرفت شناسی فلسفی عقل را کلی نگری آن دانسته و بیان کرد: فیلسوفان و منطقدانان از آغاز میان معرفت جزئی و حسی با معرفت عقلی تفکیک کرده‌اند. و معتقدند معرفت حسی یک معرفت در حال تغییر است حال آنکه فلسفه به دنبال بیان احکام کلی وجود است.
استاد سبحانی در ادامه به بیان محور سوم پرداخت و اظهار داشت: عقل فلسفی از آغاز و در سنت اسلامی به تدریج از عقل عملی خارج شد و بخش معرفت شناختی عقل منحصر در عقل عملی شد از اینجاست که تفکیکی بین عقل و عقلا صورت گرفته و برخی از اصولیون متاخر ازاین اصطلاح استفاده کرده‌ و آن را عقلی یا عقلائی می دانند.
عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات، ریشه های مرز میان عقلی و عقلایی گذاشتن را در دستگاه منطقی ارسطویی که در صناعات خمس آمده دانست و گفت: مقدماتی که دلالت بر حسن و قبح می‌کند از اعتباریات است. مرحوم علامه طباطبایی هم در آثارشان به همان تعبیر به نظریه اعتباریات می رسند که انسان اهداف و مقاصدی که دارد نسبت به شایسته یا عدم شایسته بودن اعتباراتی می‌کند اسمش حسن و قبح است.
وی در ادامه به بیان دیدگاه کلامی و فلسفی در باب حسن و قبح پرداخت و گفت: حسن و قبح در ادراک عقلی مانند هستی و نیستی است همانطوری که اجتماع نقیضین و اصل علیت را با عقل می‌پذیریم حسن و قبح هم به همان معنا اعتبار دارد امور کلی جزئی هر دو در ساحت ادراکی عقل است. اما در نگاه فلسفی حسن و قبح جزء اعتباریات می‌شود ممکن است در جایی اعتبار صورت بگیرد یا نگیرد.
استاد سبحانی بعد چهارم را در حوزه روش شناسی عقل در کلام و فلسفه دانست و گفت: فلسفه اسلامی ما که ریشه در فلسفه یونان قدیم دارد زمانی که سوفسطاییان علیه ادراک عقلی قیام کردند مقابل آنها سقراط برای اینکه اشکالات آنها را پاسخ دهد دو کار اصلی کرد اول اینکه معرفت را به کلیات منحصر کرد و گفت تمام اشکالات شما سوفسطاییان در جزئیات است دوم اینکه تلاش کرد روش عقلگرایی قیاسی را به گونه‌ای تنظیم کند که در آن شک و تردید راه نداشته باشد.
عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات تنها روش مورد قبول دستگاه فلسفی در حوزه عقل را دستگاه قیاسی دانست و ادامه داد: انحصار روش عقلی در قیاس موجب می شود سایر روش‌ها از دایره روش شناسی عقل خارج شود.
وی در ادامه به بیان اثرات زیانبار انحصار روش عقلی در قیاس پرداخت و گفت: تمدن اسلامی عقل گرایی اسلامی که قابل ترویج و تکریم است نتوانسته توسعه پیدا کند و سایر روش‌ها را در بر بگیرد و تا یک عقل گرایی جامع داشته باشیم.
استاد سبحانی با توجه به اینکه دانش کلامی در مذاهب مختلف می تواند عقلگرایی را وارد ساحت‌های مختلف کند ادامه داد: به تعبیر شهید محمد باقر صدر در کتاب مبانی منطقی، منطق استقراء تولد ذاتی دارد یقین ایجاد می‌کند و می‌تواند به عنوان یک روش عقلی مورد توجه قرار بگیرد.
عضو تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات، سنت کلام اسلامی را در حوزه عقل گرایی چند جانبه دانست و گفت:
تطابق مفهوم ذهنی با مفهوم خارجی مسئله معرفت شناسی است که نیازمند به تامل معرفت شناسی است علی رغم اینکه تلاش‌های زیادی در حوزه معرفت شناسی عقل صورت گرفته است امتداد این دستگاه معرفت شناسی گره‌های معرفت شناسی ما را باز نمی‌کند. یکی از چالش‌های بزرگ عقل گرایی مفهوم پایه مسئله وجود ذهنی است که گرهی از مسئله معرفت شناختی ما باز نکرد.
وی با توجه به این مطلب که در حوزه معرفت شناسی کلامی ظرفیت ما در حوزه معرفت شناسی عقل کمتر شناسایی شده به بیان ویژگی های آن پرداخت و گفت: مفهوم پایه نیست، قدرت مواجهه عقل را با واقعیت تبیین می‌کند، انحصار روش شناسی به یک روش خاص ندارد،نکته بسیار مهم بحث عقل عملی است.
استاد سبحانی عقل عملی در کلام اسلامی را به عنوان یکی از پایه‌های شناخت به حساب آورده و بیان کرد: در کتب فلسفی ما مانند کتاب اسفار مطلبی با عنوان حجیت به اعتبار عقل عملی نداریم بله به صورت اعتباری مطرح می‌شود اما اعتبار معرفت شناسی عقلی را ندارد این است که فیلسوفان منحصر به عقل نظری می شوند.
وی در پایان یکی از چالش‌های بزرگ اسلامی در تمام نقاط دنیا را بحث فلسفه اخلاق دانسته و گفت: هنوز اخلاق به عنوان یک حوزه زنده و پویا در سنت‌های مختلف وجود دارد و از سوالات مهمی که در این زمینه مطرح می شود این است که از مهم‌ترین پایه‌های اخلاق پایه‌های عقلانی اخلاق است که آیا اخلاق عقلانی است یا نه؟آیا ارزش‌های اخلاقی حقیقتی در جهان خارج دارند؟آیا ما می‌توانیم برای آنها احکام کلی ثابت ایجاد کنیم؟

به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان در مدرسه پائیزه عقل در اندیشه اسلامی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار به بحث پیرامون مباحث معرفت شناسی عقل در تاریخ 19 مهر 1402 پرداخت.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام دکتر رضا برنجکار به بیان مشقات عقل در قرآن پرداخته و گفت: مشتقات “"عقل"” 49 بار در قرآن کريم با تعابير مختلفي چون تشويق به تعقّل يا مذمت تعقّل نکردن به کار رفته است. مشتقات “"لُبّ"” نیز 16 بار در قرآن آمده است، يعني مجموعا 65 بار، و اين به غير از واژه هاي مرتبطي چون تفکر يا تدبر مي‌باشد كه اگر آنها را نيز حساب کنيم، به بيش از 100 مورد دست پيدا خواهيم کرد.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه در ادامه با اشاره به روایات وارده در باب عقل بیان کرد: در روايات نيز تعابير بسياري وارد شده که عقل را اصل و اساس انسان، انسانيت انسان، ملاک ارزش و کمال انسان و حجت باطني خداوند معرفي کرده است.
وی با بیان این مطلب که اختلاف نظر بسياري بين متفکران در تعريف و تفسير عقل وجود دارد اظهار داشت: هر متفکري، عقل را به گونه اي خاص تفسير مي کند. از نظر افلاطون عقل کاري به حس ندارد و در عالم مُثُل، شهود مي‌کند و محسوسات مانع هستند. در مقابل، ارسطو معتقد است عقل کليات را از جزئيات و محسوسات انتزاع مي کند يا فيلسوفي مثل کانت مي‌گويد که کار عقل عبور از ظواهر(فِنومِن ها) و رسيدن به وراي اين امور ظاهري (اشياء في نفسه «نُومِن ها») است. در مقابل، هيوم مي‌گويد عقل اصلا قدرت فهم ندارد. او بحث عقل ابزاري را مطرح کرد و امروزه اصل و اساس آنچه که به عنوان عقل در غرب مطرح است، به نظريه هيوم برمي‌گردد.
دکتر برنجکار در ادامه مباحث مربوط به عقل را به دو دسته اصلی تقسیم کرد و بیان کرد: مباحث وجود شناختي که به عقل به عنوان يک موجود نگاه مي کند و آن را مورد مداقّه قرار مي‌دهد. مانند: خلقت عقل، ماهيّت عقل، تجرّد عقل، نسبت عقل و نفس، عقول طولي و عرضي، درجات عقل، افزايش و کاهش عقل و …و مباحث معرفت شناختي که عقل را صاحب معرفت مي داند و در اعتبار داشتن يا نداشتن آن معرفت بحث مي کند، مانند: حجّيت عقل، مطابقت معرفت عقلي و واقعيت، ارتباط عقل و دين، ارتباط عقل و اخلاق، ارتباط عقل و علم و همين طور کارکردهاي عقل.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه در ادامه پنج کارکرد برای عقل در کلام برشمرد و گفت: کارکرد نظری، عملی، ابزاری، استنباطی و دفاعی پنج کارکرد عقل در کلام هستند که از این پنج قسمت، سه تای آن به بحث استنباط مربوط است.
وی افزود: کارکرد نظری به هست‌ها و نیست‌ها ارتباط دارد، عقل عملی شناخت بایدها و نبایدها است که در علم کلام نقش ویژه‌ای دارد و گاهی نود درصد استدلال متکلمان به عقل عملی وابسته است؛ عقل ابزاری، عقلی است که برای تحقق اهداف دین برنامه‌ریزی می‌کند و عقل استنباطی نیز یعنی عقلی که به ما ابزار نمی‌دهد بلکه کمک می‌کند از منابع دیگر برای استدلال خود دلیل بیاوریم.
دکتر برنجکار در ادامه روايات راجع به عقل عملي را به چهار دسته تقسیم نمود و تصریح کرد: دسته ي اول احاديث، به طور کلي مي فرمايند که اعمال نيکو و فضائل اخلاقي از آثار عقل است، اما به چگونگي يا شکل آن اشاره اي ندارند. دسته‌ي دوم روايات، بيان مي کنند که خوبي ها و بدي ها توسط عقل فهميده مي‌شوند. دسته ي سوم، رواياتي است که مي فرمايند عقل دستور مي دهد. دسته‌ي چهارم رواياتي است که مي‌فرمايند اصلا عقل، خودِ عمل خوب است.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه گفت: عقل ابزاری از قديم به آن عقل معاش در مقابل عقل معاد اطلاق مي کردند. اين عقل معاش، کاشف حقايق نظري و عملي نيست. نمي خواهد خدا را از نظم آسمان ها و زمين استنباط يا اجتهاد و اثبات نمايد.
وی مبناي عقل ابزاري از نگاه غرب را بر خلاف نظريه‌اي دانست که در روايات وارد شده است و بیان کرد: از ديدگاه هيوم عقل، نوکر شهوت است و بايد راهي براي رسيدن به خواسته هاي شهوت و هواي نفس پيدا کند. اما طبق احاديث، عقلِ ابزاري عقلي است که در خدمت عقل عملي و نظري باشد. يعني عقل نظري، خدا، پيامبر و دين را اثبات مي کند. عقل عملي هم ارزش ها را اثبات مي کند. عقل ابزاري راه رسيدن به آنچه را که عقل عملي و نظري گفته‌اند را پيدا مي‌کند.
دکتر برنجکار ادامه داد: لذا اگر عقل ابزاري، به تعبير فلسفي در طول آن دو عقل – البته با تعريف ديني - قرار بگيرد، عقل است، امّا اگر در مقابل آنها قرار بگيرد، شيطنت، نکري و شبيه عقل است.
رئیس انجمن اسلامی کلام حوزه با توجه به این اعتقاد که عقل و وحي، هيچ گاه در مقابل هم قرار نمي گيرند و عقل بما هو عقل هيچ گاه به خطا نمي رود گفت: اگر به فرض، عقل در مقابل وحي قرار گرفت، بايد دانست که آن عقل نيست. بلکه شبيه عقل است. وقتي ما از نور عقل استفاده کرديم امّا به جايي رسيديم که بر خلاف نصوص است، مطمئن باشيد که عقل با هواي نفس آميخته شده است.