به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهرا سلام الله علیها گرگان کارگاه آشنایی با روش تحقیق و امور شکلی و ماهوی تحقیق در این مرکز در تاریخ 29 و 30 آبان ماه برگزار گردید. در این کارگاه علمی حجت الاسلام فرج الله هدایت نیا به بیان نکات لازم در این مبحث پرداخت.
وی ابتدا بیان کرد: منظور ما از روش تحقیق، تلاش علمی برای پاسخ به سوالی است که در ذهن ما وجود دارد. و این که ارائه نتیجه تحقیق در قالب یک متن نوشتاری استاندارد برای این که هنگامی که آن تحقیق در اختیار کس دیگری قرار می گیرد بتواند آن را بخواند و استفاده علمی ببرد.
موضوع تحقیق باید جزئی باشد. همچنین تا حد امکان باید بدیع باشد و از انتخاب موضوعات تکراری خودداری شود.
وی سپس ادامه داد: هدف از تحقیق و پژوهش حل مسأله است؛ پس هر تحقیقی مسأله‌ای دارد و محقق می‌کوشد آن را حل کند. مقصود از «مسأله» گاهی یک پرسش ساده است (Question). ممکن است دیگران به این پرسش پاسخ داده باشند ولی محقق پاسخ آن را نمی‌داند؛ به همین دلیل منابع مربوط را بررسی می‌کند تا پاسخ سوال خود را بیابد. مراد از «مسأله» در مقالات علمی- پژوهشی، پرسش به معنی فوق نیست؛ بلکه مقصود از آن معضل یا مشکل علمی است (problem) که تا کنون به آن پاسخ داده نشده یا پاسخ‌های داده شده به نظر پژوهشگر نادرست و ناکافی است. در این‌صورت، محقق فرضیه‌ی جدیدی دارد و می‌کوشد آن را اثبات نماید.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد:
مسأله اصلی تحقیق نوعاً به سؤالات جزئی یا فرعی تجزیه می‌گردد. بنابراین، مؤلف باید در مقدمه و ذیل تبیین مسأله اصلی، سؤالات فرعی آن را نیز بیان کند. باید توجه داشت که سؤالات تحقیق به صورت قضیه «هلیه بسیطه» مطرح نشود تا بتوان با بلی یا خیر به آن پاسخ داد. مثلاً به جای این پرسش که «آیا معامله ربوی باطل است؟»، گفت شود: «معامله ربوی در فقه اسلامی و حقوق ایران چه آثاری دارد؟».
هدایت نیا گفت:
فرضیه به «راه حل پیشنهادی پژوهشگر برای پاسخگویی به مسأله» اطلاق می‌گردد. به بیان دیگر فرضیه عبارت است از «پاسخ فرضی و یا حدس زیرکانه پژوهشگر به مسأله پژوهش». محقق باید بکوشد تفاوت فرضیه پیشنهادی خود با فرضیه یا فرضیه‌های رقیب را بیان کند. مثلاً برای مسأله «ماهیت حقوقی نشوز» می‌توان فرضیه‌ای به این مضمون پیشنهاد کرد: «نشوز در حقوق ایران ماهیت مدنی و جزایی دارد».
نتیجه پژوهش ممکن است تأیید فرضیه پیشنهادی یا ردّ آن باشد. بنابراین، دغدغه پژوهشگر نباید تأیید فرضیه به هر شکل ممکن باشد.
بیان فرضیه برای مسأله اصلی کفایت می‌کند و سوالات فرعی نیاز به فرضیه ندارد.
وی سپس به بیان اجزاء و بخش‌های مقاله پرداخت و گفت:
پس از عنوان مقاله، چکیده آن خواهد آمد. چکیده مقاله، متنی در حدود150 تا 200 کلمه است. چکیده خلاصه‌ای از نکات برجسته تحقیق و همانند تبلیغ مقاله است؛ پس باید به گونه‌ای باشد که خوانندگان را جلب کند. خواننده مقاله دوست دارد با خواندن چکیده متوجه شود مقاله درباره چیست و آیا با علائق او مطابقت دارد. متن بسیاری از مقاله‌ها به طور کامل در دسترس ما نیست و گاهی فرصت برای خواندن تمام مقاله نداریم و از این رو چکیده مقاله اهمیت زیادی دارد.
در متنِ چکیده باید از ذکر هرگونه توضیح اضافی خودداری شود. مطالب چکیده باید فقط به صورت گزارش (بدون ارزشیابی و نقد) از زبان خود پژوهشگر (نه نقل قول) به صورت فعل ماضی تهیه شود. چکیده معمولا پس از انجام تحقیق و اتمام آن تهیه می‌شود.
هدایت نیا اضافه کرد:
کلیدواژه شامل چهار الی شش واژه مفرد یا ترکیبی که مبین مهم‌ترین محورهای متن مقاله باشد. کلیدواژه مانند لینکی است که جستجوگر را در فضای مجازی به متن مقاله راهنمایی می‌کند. بنابراین، باید کلمات مهم و محوری مقاله انتخاب شود.
مقدمه حدود 500 تا 1000 کلمه شامل تبیین مسأله اصلی، اهمیت مسأله، پیشینه مسأله، سؤالات فرعی، فرضیه تحقیق، روش تحقیق، و منطق سازماندهی مطالب تحقیق.
وی سپس ادامه داد:
یکم) متن مقاله حدود 15 الی 20 صفحه است نحوه سازماندهی مطالب باید منطقی بوده و مقاله از انسجام ساختاری برخوردار باشد.
باید دقت شود که تیتر سرگردانی در مقاله نباشد. منظور از تیتر سرگردان، عناوینی است که در سازماندهی قرار ندارد و ارتباط آن با ساختار اصلی مشخص نیست و معلوم نیست که مثلا زیر مجموعه تیتر قبلی است یا مقسم تیتر بعدی.
استاد این کارگاه گفت: برای سازماندهی بهتر و داشتن فهرستی منظم از محتوای تحقیق، لازم است سایز قلم تیترها متفاوت باشد. مثلا سایز تیتر اصلی 16 و تیترهای بعدی به ترتیب 14 و 12 باشد. برای این مقصود بهتر است از سرصفحه یا هدینگ‌های (Heading) خود نرم‌افزار ورد استفاده شود.
دوم) متن مقاله باید به زبان مشخصی باشد (فارسی، عربی، انگلیسی). در صورتی که متن اصلی مقاله (فارسی) است، از نقل متون عربی فقهی در متن مقاله خودداری شود. ذکر آیات و روایات در متن تحقیق مانعی ندارد. ولی بهتر است از روش تقطیع متن استفاده شود تا عبارات مورد استدلال متمایز باشد.
سوم) بهتر است معادل لاتین اصطلاحات تخصصی در داخل پرانتز یا پاورقی نوشته است.
چهارم) در ذکر اسامی مؤلفین از بکار بردن القاب علمی مانند آیت‌الله یا دکتر بطور کلی خودداری شود.
پنجم) تمام نقل قول‌های مستقیم یا غیرمستقیم مقاله باید مستند باشد و در تمام موارد امانت‌داری رعایت گردد. در نقل قول‌های مستقیم، باید عبارتی که نقل می‌شود از متن اصلی خود مؤلف متمایز باشد؛ از طریق تغییر قلم، تورفتگی، تغییر سایز قلم، گیومه ابتدا و انتهای متن.
ششم) مأخذ تمامی مطالب مستقیم و غیرمستقیم مقاله به یکی از دو روش درون‌متنی یا پاورقی تنظیم می‌گردد:
در روش دورن‌متنی ما بین دو پرانتز، به ذکر نام خانوادگی مؤلف، تاریخ نشر، جلد، و صفحه بسنده می‌شود؛ مانند (کاتوزیان، 1385، ص50).
در روش پاورقی، نام و نام خانوادگی، نام اثر، نام مترجم، ناشر، محل نشر، نوبت نشر، سال نشر، جلد، و صفحه ذکر شود؛ مانند (مرتضی مطهری، مجموعه آثار، صدرا، قم، چاپ دوم، 1383، ج19، ص45). این روش ویژه اولین ارجاع است و در ارجاعات بعدی نام و نام خانوادگی، نام اثر و جلد و صفحه کافی است.
در صورتی که مأخذ مطلب استنادی، مجله باشد به یکی از دو روش زیر مستند می‌گردد:
درون‌متنی: (نام خانوادگی مؤلف، سال انتشار مجله، صفحه).
پاورقی: نام و نام خانوادگی مؤلف، «عنوان مقاله»، نام مجله، شماره مجله، سال انتشار، صفحه .
وی ادامه داد: لازم است توجه شود که در نقل‌های متوالی، نیازی به تکرار مأخذ نیست و به ذکر «همان» بسنده می‌شود. در صورتی که مأخذ تکراری ولی جلد یا صفحه متفاوت باشد، جلد و صفحه جدید پس از کلمه همان ذکر می‌گردد. مانند (همان، ج3، ص15).
در صورتی که منبع مورد استفاده یک تا سه مؤلف داشته باشد، نام و نام خانوادگی همه آنان ذکر می‌شود؛ ولی اگر بیش از سه مولف داشته باشد، به ذکر نام مولف اصلی یا مسئول و همکاران بسنده می‌شود (مانند: هدایت‌نیا و همکاران).
استاد این کارگاه ادامه داد: مولف باید نتیجه یا نتایج و یافته‌های پژوهش را در ارتباط به مسأله اصلی و سؤالات فرعی که در مقدمه مطرح کرده است، در پایان مقاله به صورت کوتاه گزارش نماید. منظور از نتیجه‌گیری، فقط جمع‌بندی عناوین اصلی و خلاصه‌نویسی نیست، بلکه مجموعه‌ای از نکات کلیدی و توصیه‌هایی برای تحقیقات آتی هم می‌باشد. بنابراین، نتیجه غیر از چکیده تحقیق است.
وی در پایان گفت: تمام منابعی که در تحقیق از آنها استفاده شد، باید در کتاب‌نامه تنظیم گردد.
و ضمایم یا پیوست‌ها؛ در صورتی که مقاله پیوستی داشته باشد (مانند جدول آماری، نمودار یا سند)، در پایان مقاله قرار گیرد.
