به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان سی و هشتمین پیش نشست کنگره عالمه طباطبائی با عنوان تأویل قرآن از دیدگاه علامه طباطبائی در تاریخ1401/8/2 در موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان برگزار گردید. در ابتدای نشست خانم برقرار به عنوان دبیر جلسه به بیان مقدماتی در باب تأویل پرداخته و گفت: فرهنگ اسلامی به طور بارز و آشکاری متن محور است و تفسیر عالمان مسلمان از قرآن و روایات، شالوده اصلی معرفت علوم دینی را به خود اختصاص می‌دهد که این تفسیر متون، خواه قرآن یا روایات شاخه های مختلف علوم انسانی و اسلامی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. به خاطر همین دانشمندان دغدغه خاصی دارند که چگونه این متون را تفسیرکنند تا از اعمال سلیقه شخصی دور بمانند.
وی در ادامه بیان کرد: فهم متن دینی در دو سطح ظاهر و باطن از دیر زمان مورد دغدغه دانشمندان اسلامی بوده و صاحبان علم در لابلای مباحث به مباحث روانشناختی اشاره می کردند. واژه تاویل هر چند در صدر اسلام در کلام وحی و روایات و در کتب لغت تکرار شده اما از لحاظ اصطلاحی واژه متأخر و نوظهور است.
طلبه سطح 4 این موسسه در ادامه منشأ اختلافات مذهبی بین اندیشمندان علوم انسانی و اسلامی مانند بحث از ذات و صفات خداوند یا بحث جبر و اختیار را ناشی از اختلاف در معنای تاویل و خلط بین معنای لغوی و اصطلاحی تاویل دانسته وگفت بحث تاویل با موضوعاتی مانند محکم و متشابه ظاهر و باطن و جری و تطبیق راسخان در علم مرتبط است و این واژه یکی از پرکاربرد ترین و پیچیده ترین مباحث علوم قرآنی به شمار می رود.
وی در ادامه به بیان معنای تأویل در کتب لغت پرداخته و گفت: واژه تاویل در طول تاریخ دچار تغییر معنی شده و در کتب لغت متقدمین از سده‌های نخستین تا ششم مانند خلیل بن احمد فراهیدی، ازهری، جوهری، راغب اصفهانی به معنای بازگشت یا رجوع به اصل اولیه آن یا تفسیر است. ولی از قرن ششم به بعد اهل لغت بر اساس گرایشات موجود در آن زمان، معنای مجازی تاویل را به عنوان معنای حقیقی تاویل و انتقال از معنای ظاهر به خلاف ظاهر با وجود قرینه دانستند.
در ادامه دکتر مزریی به عنوان ارائه دهنده به بیان تأویل قرآن از دیدگاه علامه طباطبائی پرداخته و گفت: در معنای لغوی و در همه استعمالات هر جایی که تاویل به معنای تفسیر است، مفاد رجوع به اصل در آن اشباع شده است. واژه تأویل از جهت ظاهر و باطن، تاویل و تنزیل، محکم و متشابه با توجه به نظر علامه قابل بررسی است.
وی در ادامه معنای اصطلاحی تاویل را دارای اختلاف دانسته و بیان کرد: برخی مفسران و اصولیون و صاحبان علوم ظاهری، تاویل را به معنای حمل بر خلاف ظاهر با وجود قرینه معنا کردند که این معنا در کتب لغت متاخر موجود است. برخی دیگر مانند عرفا اهل معرفت تاویل را به معنای رسیدن به باطن کلام معنا می‌کنند. برخی فلاسفه مانند فارابی و ابن سینا در برخی متون، تاویل را به معنای رازگشایی و رمز و نماد معنا می‌کنند.
استاد موسسه آموزش عالی عالی الزهراء(س) گرگان به توجه به اینکه واژه تأویل ۱۷ مرتبه در قرآن به کار رفته و کاربردهای مختلفی دارد گفت: تأویل در آیه 7 سوره آل عمران که وصف قرآن قرارگرفته است، مورد بحث ما می باشد.
استاد مزرئی در ادامه به بیان نظر علامه طباطبایی در رابطه با محکم و متشابه و معنای تاویل ذیل همین آیه پرداخته و گفت: از نگاه علامه طباطبایی ظاهر و باطن قرآن با تاویل و تنزیل آن تفاوت دارد. برخی قائلند منظور از ظهر قرآن، تنزیل است و منظور از بطن قرآن، تاویل است اما به نظر علامه طباطبایی در این آیه تاویل غیر از بطن قرآن است.
وی در ادامه با اشاره به اینکه علامه طباطبایی در کتاب قرآن در اسلام به بحث پیرامون ظاهر و باطن قرآن پرداخته گفت: قرآن با توجه به آیه 3 سوره زخرف ظاهر و باطن دارد و این یکی از مبانی اصلی تاویل است؛ اگر قائل به ظاهر و باطن داشتن قرآن نشویم دیگر بحثی از معنای تاویل در مقابل تنزیل نمی ماند.
عضو کارگروه تفسیر و علوم قرآنی این موسسه در ادامه بیان کرد: با تأمل در این آیه، قرآن دارای حقیقتی در ام الکتاب یعنی کتاب مکنون است. بنابراین قرآن دارای باطنی در ام الکتاب و ظاهری در کتاب تدوینی نزد ما است. روایات ۷ بطن، ۷ هزار بطن و ۷۰ هزار بطن و تا بی نهایت بطن، برای قرآن قائلند.
استاد مزرئی در ادامه گفت: علامه طباطبایی رسیدن به لایه‌های باطنی کلام یعنی عبور از ظاهر که از سنخ معناست را تاویل ندانسته و قائل است این همان ظاهر و باطن است. علامه معتقد است الفاظ، برای قالب ها وضع نشده‌اند بلکه برای روح معنا وضع شده اند. این معنا را علامه طباطبایی در انتقال از معنای ظاهری قرآن به معنای باطنی استفاده می‌کند.
وی روش تفسیر علامه طباطبایی در المیزان را روش قرآن به قرآن دانسته و گفت: علامه تفسیر خودش را رسیدن به بطن قرآن می داند که با چیدن آیات در کنار هم به آن می رسد که از سنخ معناست. این، یعنی همان تفکر و تدبر که یکی از روش های دستیابی به باطن کلام است. علامه حتی روایات را هم دخیل در فهم معنای ظاهری نمی داند و روایات را به عنوان بحث روایی در پایان می آورد حتی بحث های فلسفی و عرفانی را هم جدا مطرح می کند.
عضو کارگروه تفسیر و علوم قرآنی در ادامه به روش های دستیابی به قرآن اشاره کرده و گفت: یک روش، روش علمی و فنی است یعنی هر کس با چیدن آیات می تواند به باطن کلام دست یابد؛ روش دیگر روش شهودی است. عارفی که سیر و سلوک داشته و طهارت پیدا کرده طهارت انفسی و طهارت آفاقی او را به جایی می رساند که حقیقت آیه های قرآن برایش روشن میشود. چون لایه های کتاب قرآنی و کتاب انفسی و آفاقی، متناظر هستند یعنی هر کسی سیر باطنی در نفس خود داشته، در تطبیق لایه های کتاب تکوین و تدوین، معنای آیات قرآن بر او ظاهر می شود.
استاد مزرئی به توجه به آیه (انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم) به بیان منظور علامه طباطبائی از تاویل پرداخته و گفت: تأویل از سنخ الفاظ و معانی نیست الفاظ و معانی و باطن تکیه به یک حقیقتی در عالم خارج ندارند. بنابراین تاویل قرآن، چیزی است که قرآن از آنجا سرچشمه گرفته و رسیدن به حقیقت یا حقایقی که در ام الکتاب یعنی پیش خداست می باشد و از مختصات غیب است.
وی حقیقت واقعی که قرآن چه انشاء چه اخبار تکیه به آنجا داده اند را تعریف علامه از تأویل در المیزان دانسته و گفت: به نظر علامه همه قرآن تأویل دارد. حتی محکمات و متشابهات نزد خدا اصل و ریشه ای در ام الکتاب دارد.
ایشان ادامه داد: وقتی صحبت از تأویل می شود صحبت از معنا نیست بلکه امری خارجی است که معانی قرآن به آن رجوع می کند. چنانچه الفاظ به معانی خارجی باز می گردد. به اعتقاد وی اینکه آیات تاویل دارند از این جهت است که در عبارات اخباری حکایت از معانی خارجی می کنند و در عبارات انشائی متعلق به افعال امور خارجی هستند. از این رو تأویل وصف خود آیات نیست بلکه وصف متعلق آنهاست یعنی معانی خارجی آیات، تأویل دارند نه که کلمات قرآن.
مدیر مرکز تخصصی حضرت ولیعصر(عج) در نقد بیان علامه در تعریف تأویل گفت: اهل معرفت و عرفا بر این باورند که عبور از ظاهر و رسیدن به بطن قرآن چه بطن معنائی چه بطنی که در ام الکتاب است از سنخ حقیقت است و تأویل است.
وی در ادامه با استناد به کلام امام محمد باقر «ع» گفت: قرآن ظاهر دارد، ظاهرش ظاهر دارد، باطنش باطن دارد، قرآن که نازل شده هفت مرتبه، هفتاد مرتبه، هفتادهزار مرتبه، بی نهایت مرتبه تنزل پیدا کرده و حقیقتش در ام الکتاب است چون نزولش از سنخ تجافی نیست بلکه از سنخ تجلی است. رقیق شده تا به شکل کلمات نازل گردیده است. از ظاهر به هر بطنی برسید چه بطن معنائی چه بطن حقیقی مطلق، تأویل است. پس اهل معرفت هر بطنی از قرآن را تأویل می دانند ولی علامه طباطبائی به آن بطن نهائی و ام الکتاب را تأویل می گویند. بله بطن نهائی هم تأویل قرآن است ولی آن، نهایتِ تأویل است. نهایت را جز خداوند و راسخان در علم نمی دانند
استاد مزرئی با استناد به کلام بعضی از بزرگان، تفسیر المیزان علامه طباطبائی را کتاب تأویلی به روش علمی دانسته و گفت: فرد اتم تأویل، رسیدن به ام الکتاب است و فرد اتم راسخون در علم، اهل بیت (ع) هستند که به بطن نهائی می رسند و رسوخ در علم با طهارت گره خورده یعنی هر چه طهارت بیشتر باشد رسوخ در علم بیشتر است، کسانی که طهارتشان تام است رسوخشان تام است و به آن بطن نهائی می رسند و آن کسانی که طهارت پایین تر دارند و رسوخ کمتری در علم دارند، بطون معنائی برای آنها کشف می شود چه به روش شهودی چه به روش علمی (عینی).
در پایان خانم برقرار به جمع بندی مباحث پرداخته و گفت: با توجه به بیانات استاد مزرئی تأویل از منظر علامه غیر از بطن قرآن است روش علامه در تفسیر قرآن، روش قرآن به قرآن است. با این روش به بطن قرآن می رسند، علامه قائل به وضع الفاظ برای روح معنا هستند و معتقدند لایه های باطنی در طول هم قرار دارند نه در عرض هم. تأویل از سنخ الفاظ و مفاهیم نیست بلکه حقیقتی است در عالم خارج که از ام الکتاب سرچشمه می گیرد. اما غالب مفسران قائلند با توجه به برخی از روایات حتی رسیدن به یک بطن معنائی قرآن را هم می توان تأویل دانست، اما تأویل نهائی در ام الکتاب است که فرد اتم راسخونِ در علم که اهل بیت (ع)هستند با آن در ارتباطند. اما هم معنای طهارت تشکیکی است هم رسوخ در علم، لذا می توان به معانی باطنی قرآن هم کلمه تأویل را اطلاق کرد کما اینکه امام معصوم«ع» فرمودند: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله»
