عنوان پایان نامه: تأویل قرآن از دیدگاه سید حیدر آملی و علامه طباطبایی

استاد راهنما: حجت الاسلام و المسلمین دکترغلام رضا گلچین­راد

نگارنده:فاطمه صغری برقرار

چکیده

در طول تاریخ بشر، یکی از دغدغه­ی مهم، فهم و کشف اسرار و رموز متون مقدس بوده است. از این­رو محققان و پژوهشگران تلاش کردند، قوانین و ضوابطی را برای دستیابی به فهم متن ابداع نمایند که در غرب به آن هرمنوتیک گفته می­شود. واژه تأویل هر چند در متون دینی بکار رفته و در لغت سابقه ای طولانی دارد، اما به لحاظ اصطلاحی واژه­ای متأخر و نوظهور می­باشد. این واژه نزد اندیشمندان حوزه­های گوناگون علوم دینی، معانی متفاوتی دارد. برخی تأویل را همان تفسیر می­دانند و گروهی نیز معتقدند، تأویل فقط مربوط به چیزهایی است که پیچیدگی در آن وجود دارد. برخی نیز آن را به معنای مخالف ظاهر لفظ بیان می­کنند. پرسش اساسی در این تحقیق  این است که تأویل قرآن از دیدگاه سید حیدر آملی و علامه طباطبایی چیست؟

روش این تحقیق توصیفی– تحلیلی می­باشد که شامل مجموعه روش­هایی است که هدف آن­ها توصیف و تشریح شرایط یا پدیده­های مورد بررسی است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که سید حیدر آملی معتقد است، تأویل همان تطبیق بین دو کتاب تدوین (قرآن) و کتاب تکوین (کتاب آفاقی و کتاب انفسی) می­باشد. مبانی سید حیدر را نیز  می­توان به سه دسته: مبانی هستی­شناختی (کتاب آفاقی)، مبانی انسان­شناختی (کتاب انفسی) و مبانی متن­شناختی (کتاب قرآنی) تقسیم نمود. علامه طباطبایی نیز بر این باور است که تأویل قرآن از سنخ مفاهیم و الفاظ نیست، بلکه امری خارجی است که معانی قرآن به آن برمی­گردد. ایشان تأویل قرآن را دستیابی به معارف «ام الکتاب» یا «کتاب حکیم»  می­داند. علامه طباطبایی معانی باطنی طولی را از دایره تأویل خارج می­داند.

کلید واژه: تأویل، سید حیدر آملی، علامه طباطبایی، تفسیر، ظهر و بطن، محکم و متشابه

“به گزارش معاونت پژوهش مدرسه علمیه عالی الزهراء(س) نشست مقدماتی ژورنال کلاب معناشناسی محکم و متشابه در قرآن و روایات در این مدرسه برگزار گردید. در این نشست خانم پاکمنش گفت: در بحث محکم و متشابه سه اصطلاح نام آشنای قرآنی یعنی محکم و متشابه و تاویل وجود دارد. در قرآن آیه ۷ سوره آل عمران نیز آمده است: اوست کسی که این کتاب را بر تو فرو فرستاد پاره ای از آن آیات محکم است آنها بر اساس کتاب اند و پاره‌ای دیگر متشابهند اما کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تاویل آن از متشابه پیروی می‌کنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران آن در دانش کسی نمی داند آنان که می گویند ما بدان ایمان آوردیم همه از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسی متذکر نمی شود.
ایشان در ادامه گفت: طبیعی است که این آیه از همان آغاز ذهن مفسران را مشغول کرده است و فهم آیات در گرو روشن شدن معنای آن است که آیات محکم و متشابه کدام و چگونه این دو از هم بازشناسی می‌شود و آیا معیاری وجود دارد یا نه؟ و واو به کار رفته در این آیه از نوع عاطفه است یا واو مستأنفه می باشد؟ و از تاویل آیات متشابه فقط خداوند آگاهی دارد یا راسخون در علم نیز اگاهی دارند؟ مفسران تاکنون تفسیرهای متفاوت و گاه متناقضی از این دو مفهوم به دست آورده اند. نظرات مختلفی وجود دارد اما بررسی تک تک این نظرات از گنجایش وقت ما خارج است اما تفسیرالمیزان به صورت فشرده این آرا را با دلیل آورده و رد کرده است.
خانم پاکمنش در ادامه به تعریف لغوی و اصطلاحی کلمات محکم، متشابه و تاویل پرداخت و گفت: آنچه در مباحث لغوی اهمیت دارد کشف اصالت ریشه لغت است. لذا پژوهشگری که در حیطه ی مباحث مفهوم شناسی تحقیق می‌کند باید با کنار هم گذاردن وجوه متعدد معنایی اصل و ریشه لغت را کشف کند.
خانم پاکمنش در تعریف لغوی محکم از خلیل فراهیدی در کتاب العین گفت: محکم به معنای منع و بازداشتن آمده است. در واقع محکم به معنای چیزی است که از تصرف و دخالت و نفوذ غیر محفوظ مانده و راه این تصرف مسدود شده است از این رو خللی در آن راه نیافته و به حالت اصیل خود استوار و محکم باقی مانده است.
ایشان در ادامه گفت: راغب اصفهانی نیز در تعریف معنای محکم گفته است محکم از ریشه حکمت به معنای منع و بازداشتن برای اصلاح است و علامه طباطبایی توضیح می‌دهد ماده حکم ماده ای است که در همه مشتقاتش این معنا وجود دارد. مثلا فلان چیز که محکم است بدین جهت است که فساد در آن رخنه نمی کند و چیزی آن را پاره پاره نساخته و کار آن را مختل نمی سازد. همچنین احکام تحکیم و حکم به معنای داوری و نیز حکمت به معنای معرفت تام و علم جازم و نافع است که در همه این مشتقات معنایی از نفوذ ناپذیری و معنایی که توأم با اصلاح است باشد. بنابراین می توان گفت منع از فساد لازمه اتقان و استحکام است.نتیجه اینکه اولا محکم مشتق از احکم است. ثانیاً معنی اصلی اش اتقان و توثیق است که یک معنای وجودی است ثالثا احکام شرعی مستلزم منع از فساد است که یک معنای عدمی است. بنابراین دلالت احکام بر منع از نوع دلالت التزام است مطابقه.

ایشان در ادامه به تعریف اصطلاحی واژه محکم از علامه طباطبایی پرداخته و گفت: محکم آن است که مفهوم و مراد آن روشن است علامه طباطبایی در ذیل آیه ۷ می فرماید: آیات محکم هیچ تشابهی در آنها نیست و خواننده بدون اشتباه و تردید به معنایش پی می برد. ایشان در ادامه گفت: آقای طریحی و راغب اصفهانی نیز در کتاب خود به تعریف اصطلاحی واژه محکم پرداخته اند.
خانم پاکمنش در تعریف لغوی متشابه گفت: متشابه اسم فاعل باب تفاعل است و در لغت از ماده شبه نوعی مماثلت و مشباهت در تمام مشتقات آن جاری و ساری است و بیشتر بیانگر همگونی و اشتراک دو یا چند چیز در بعضی یا همه خصوصیات و کیفیت می باشد. ایشان در ادامه به تعریف لغوی این واژه از خلیل احمد فراهیدی، راغب اصفهانی، ابن منظور و علامه طباطبایی نیز پرداختند.
ایشان در ادامه گفت: نفس تشابه معنای ایجابی دارد اما چون مشابهت دو چیز مستلزم التباس آن دو با یکدیگر است گاه از تشابه مماثلتی که به التماس و اشتباه می انجامد اراده می شود.
خانم پاکمنش در ادامه به نقل از روایتی از امام علی (علیه السلام) در مورد شبهه پرداخته و گفت: شبهه را به خاطر این شبهه گویند که شبیه حق است اما چراغ اولیاء خدا در امور شبهه‌ناک یقین و راهنمای ایشان راه هدایت است ولی دعوت کننده دشمنان خدا در مسیر شبهه ضلالت و راهنمای شان کوردلی است ترس از مرگ علت نجات است و نه عشق به بقا عامل جاودانگی است.
طلبه سطح سه حوزه در تعریف اصطلاحی متشابه از آیت الله معرفت گفت: شبهه آن است که به جهت وجود شباهت بین دو چیز یکی از دیگری تمیز داده نمی شود. متشابه در اصطلاح قرآن لفظی است که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد.
خانم پاکمنش در ادامه به معنای برگزیده از محکم و متشابه که مورد تاکید دانشمندان علوم قرآنی می باشد پرداخته و گفت: محکم آیاتی که تأویل و تنزیلش یکی است. یعنی دلالت آن بر معنا به قدری روشن و بی ابهام است که نمی توان معنای دیگری برای آن در نظر گرفت و حکم مستفاد از آنها نسخ شده است و از آنها که کلیت مفاد و پیام محکمات روشن است، مرجع برای فهم سایر آیات اند. متشابه آیاتی که به سبب برخی از عوامل تشابه (ایجاز و…) زمینه برداشت های نادرست در آنها وجود دارد. یعنی حکم مستفاد از آن نسخ شده است و برای دست یافتن به معنا و پیام واقعی این آیات باید آنها را به محکمات عرضه کنیم و یا پیام را زا راسخان در علم بپرسیم.
خانم پاکمنش گفت: راغب اصفهانی در تعریف لغوی تاویل گفته است: تاویل از ماده ی اول به معنای رجوع به اصل و عبارت از برگرداندن چیزی به غایت و مراد است. آقای خلیل فراهدی و ابن فارس و علامه طباطبایی نیز در کتاب خود به تعریف لغوی تاویل پرداخته اند.
ایشان در پایان به تعریف اصطلاحی تاویل پرداخته و گفت: علامه طباطبایی تاویل قرآن را. حقایق خارجیه ای می داند که تکیه گاه آیات قرآن کریم است و معارف و شرایع و سایر موضوعات مذکور در قرآن به آن استناد دارد و به طوری است که اگر چیزی از آن حقایق تغییر کند، به همان میزان مضامین آیات تغییر می کند.
ایشان در بیانات خود به تعریف تاویل، از دیدگاه علمای متاخر، علامه طباطبایی، اقای هاشمی رفسنجانی، علامه معرفت نیز پرداخت.
”