ارائه کننده بحث: نفیسه حسینی

ویروس‌های کرونا خانواده بزرگی از‌ ویروس‌ها هستند که می‌توانند حیوانات و انسان‌ها را بیمار کنند و باعث بروز ناراحتی های تنفسی شوند. این ناراحتی ها ممکن است به اندازه سرما خوردگی خفیف یا به اندازه ذات الریه شدید باشند. ویروس کرونایی که به تازگی کشف شده است عامل ابتلا به بیماری کووید-19 است. این ویروس نوظهور و بیماری ناشی از آن، تا قبل از شروع طغیان اخیر در دسامبر سال 2019 در شهرووهان، کشور چین، ناشناخته بود. تب، خستگی و سرفه‌های خشک رایج‌ترین علائم ابتلا به بیماری کووید-19 هستند. بعضی از بیماران ممکن است علائم دیگری مانند نارسایی کلیه، درد،کوفتگی، گرفتگی بینی، آبریزش بینی، گلودرد یا اسهال داشته باشند.این ویروس معمولا از طریق سرفه، عطسه، تماس شخصی با فردآلوده، لمس کردن سطوح آلوده و بعد از آن لمس دهان، بینی و چشم ها در بین افراد سرایت می کند. شستن دست ها، ماسک های صورت، قرنطینه، فاصله گذاری اجتماعی و دوری از اجتماعات مخصوصا در مکان های کوچک و پرجمعیت از جمله راههای پیشگیری از این بیماری می باشد و راه آن نیز هنوز کشف نشده است.

این بیماری آثاری مانند بیکاری، فقر، افت رشد اقتصادی، کاهش جمعیت، شستن دست ها، کاهش نزاع ها، زیاد شدن اختلافات خانوادگی، غافلگیری  انسان ها، افزایش ضعف انسان ها، یاد مرگ، پرهیز از اجتماع و ….دارد و علاوه بر این ها ، مهمترین آثار این کرونا ویروس متاسفانه در جوامع اسلامی و بین مسلمانان خودش را بیشتر نشان داده است و با توجه به عقاید دینی و مذهبی مسلمانان باعث بروز مشکلاتی شد که مخصوصا باعث تعطیلی،مراکز معنوی و اجتماعی و تمامی مکان های مقدسی که محل عبادت و پیوندهای اجتماعی مومنان و موجب تحکیم و انسجام امت اسلامی بود  شد و بنا به توصیه و دیدگاه متخصصان بسته شد تا جلوگیری از این بیماری شود. همین مساله باعث بروز2 دیدگاه شد که آیا رجوع به متخصص در بازگشایی مساجد درست است یا نه؟

در خصوص جواب به این پرسش سعی شده است  به دوآیه و دو روایت وچند قاعده فقهی که مورد توجه فقیهان می باشد استناد شود که به آن اشاره می شود.

از نگاه فقهی تمام فقها فتوا می‌دهند که اگردر قضیه ای القا حرام وجود داشت  و موجب ضرر قطعی بود، طبیعی است که باید اجتناب صورت بگیرد به مصداق آیه مبارکه،که فرموده: «لاتُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ» (بقره ۱۹۵) می فرماید: «خودتان را به ‌دست خودتان به هلاكت نيندازيد».سخن در این آیه مطلق است. مراد از این تهلکه هم اعم از هلاکت دنیوی و اخروی است.

آیه دوم «لا تقتلوا انفسکم» در سوره نسا آیه29 می باشد. که چهار معنی برای آن متصور است:

الف. یکدیگر را نکشید ب. با ارتکاب گناهان خود را هلاکت نکنید ج. در جنگ های نابرابر شرکت نکنید د. اگر دشمن قوی تر است با او در گیر نشوید و خود را به خطر نیندازید

یکی از تفاسیر قطعی این آیه  نهی از خودکشی و انتحار است و مراد از انفس نفوس همه افراد جامعه دینی است که مانند یک نفس دانسته شده اند.وجان هر یک از آنان همان جان دیگری است و اگر فردی خودش یا دیگران را بکشد خودش را کشته است. در بحث ویروس کرونا با توجه به آمار مبتلایان و کشته شدگان در اثر ویروس منحوس و برای حفظ جان مسلمین رعایت نظر متخصصان واجب و تخلف از آن جایز نیست.

عرف مردم این بیماری را بر اساس آنچه پزشکان و متخصصان عنوان کردند، موجب ضرر قطعی و هلاکت می دانند.  لذا مصداق این آیه می شود و باید از آن اجتناب کرد. کسی که می‌داند اگر در اجتماعات شرکت کند یا با کسانی که مبتلا هستند، بخواهد رابطه داشته باشد، این کار مصداق انتحار و خودکشی به‌حساب می‌آید و شارع مقدس هم این کار را حرام می‌داند. عُقلا هم خودکشی را جایز نمی‌دانند و شخصی که این کار را انجام دهد، مذمت می‌کنند.

در روایات نیز به این مساله تاکید شده که اگر جایی بیماری واگیرداری مثل وبا و طاعون بود، از آنجا حذر کنید.

در این زمینه بابی در کتاب «وسائل الشیعه» داریم به عنوان (باب مُجاز بودن فرار از جاهایی که وبا و طاعون است، مگر اینکه ماندن واجب باشد، مثلا برای رزمندگان و مرزداران) این باب که در جلد دوم کتاب وسائل قرار دارد، دارای ۵ حدیث می‌باشد که مضامین نزدیکی دارند.
حدیث سوم که درباره طاعون از امام کاظم(ع) سوال شده اینگونه است: از امام کاظم(ع) پرسید: اگر طاعون در شهری آمد و من آنجا بودم، باید از آنجا خارج شوم؟ فرمودند: بله. پرسید: اگر در روستایی بود چه؟ فرمودند: بله. پرسید اگر در خانه بود چه؟ فرمودند: بله خارج شوید. گفتم؛ ما از رسول خدا(ص) اینگونه حدیث می‌کنیم که فرمودند: فرار کردن از طاعون مانند فرار کردن از جهاد است! امام فرمودند: پیامبر خدا(ص) این را برای کسانی فرمودند که در نقاط حساس و مرزهای مبارزه با دشمن بودند، و وقتی آنجا طاعون آمد سربازان از ترس فرار کرده و جبهه را خالی کردند…

همین پرسش و پاسخ از امام صادق(ع) درباره بیماری وبا، در حدیث اول این باب وجود دارد و باز در حدیث دیگر از امام موسی کاظم علیه‌السلام در مورد وبا، سؤال می‌کنند. اینجا ،وبا ،موضوعیت ندارد بلکه منظور مرض‌های مسری است مثل طاعون و کرونا و هر ویروسی که مسری است. روایت این‌چنین است: «سَأَلْتُهُ عَنِ الْوَبَاءِ یَقَعُ فِی الْأَرْضِ- هَلْ یَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَهْرُبَ مِنْهُ- قَالَ یَهْرُبُ مِنْهُ- مَا لَمْ یَقَعْ فِی مَسْجِدِهِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ- فَإِذَا وَقَعَ فِی أَهْلِ مَسْجِدِهِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ- فَلَا یَصْلُحُ لَهُ الْهَرَبُ مِنْهُ»

امام کاظم علیه السلام فرمودند: اگر در مسجدی که در آن نماز می خواند وبا، پدیدار نشده باشد بله، اما اگر در مسجدی که در آن نماز می خواند ،وبا پدیدار شده باشد، درست نیست که از آن ناحیه بگریزد.چون مبتلا شده و احتمال دارد که دیگران را نیز مبتلا کند.

ازروایت اول استفاده میشود که باید از این بیماری فرار کرد و از روایت دوم استفاده می‌شود که خروج این شخص از منزل خود، باعث ابتلای دیگران به بیماری می‌شود و لذا احتیاط وجوبی اقتضا می‌کند که شخص در همان‌جایی که هست بماند تا دیگران مبتلا به این بیماری نشوند. یعنی اگر در این مورد، قرنطینه‌ای هم صورت بگیرد اشکال ندارد.

با توجه به روایات و نظر فقها متوجه می شویم که در خصوص بیماری های مسری ،مثل بحث ویروس کرونا که یکی از مصادیق آن است به مطالب و دستورالعمل هایی که متخصصین می دهند با توجه به شناخت و علم و آگاهی که در حیطه تخصص خود دارند باید جامه عمل پوشید.

بعد از آیات رو روایات می توان به قواعد فقهیه موجود در این باب استناد کرد. اولین قاعده مورد استناد در این زمینه قاعده رجوع جاهل به عالم می باشد که از نظر عقل و شرع لازم است. این قاعده، از قواعد عقلی و مطابق با فطرت انسان است و بیان می‌کند که افراد جاهل در هر فن و علمی، باید به افراد عالم و خبره مراجعه کنند.

 یکی از ادله جواز تقلید، قاعده رجوع جاهل به عالم است که در همه زمان‌ها و مکان‌ها مورد تایید عقلا بوده است. بنای عقلاء در هر حرفه و صنعتی، بلکه در تمام امور مربوط به معاش و معاد، بر رجوع جاهل به عالم است، چون عالم ،از اهل خبره و اطلاع است به همین خاطر است که برای شناخت اشیاء صحیح و معیوب به متخصص آن رجوع می کنند. همچنین برای شناخت معانی الفاظ به زبان شناسی و اهل لغت مراجعه می‌کنند.از این رو کسی که راهی را نمی‌شناسد از کسی که آن را می‌داند سؤال می‌کند و در علاج بیمارها نیز به طبیب رجوع می‌کنند. این رجوع به طبیب هم در زمان ائمه علیم السلام بوده و هم از بزرگان مکتب اهل‌بیت علیهم السلام داشتیم که این کار رو انجام می دادند. مانند حضرت امام (رحمة الله علیه) که در بیماری‌ها به پزشکان مراجعه می‌کردند و هم توصیه‌های پزشکان را رعایت می‌کردند و حتی برخی عبادات مستحبی و حتی برخی واجبات را به‌دلیل توصیه‌های پزشکان ترک می‌کردند، پس نظر پزشک به‌عنوان نظر متخصص معتبر است.

علت این مطلب این است که علوم و فنون، فراوان هستند و به شعب مختلف تقسیم شده‌اند به گونه‌ای که هر انسان قادر نیست در تمام علوم و فنون، صاحب نظر شود، بلکه فقط در یک یا دو رشته علمی ‌یا یک یا دو فن می‌تواند صاحب نظر شود. پس این اصل که در دین نیز معتبر است، یعنی متخصص متعهدی که براساس تخصص و تجارب معتبر خود نظر می‌دهد، اظهار نظر وی به‌لحاظ دینی معتبر است و مسلمان باید این نظر را به‌عنوان یک نظر تخصصی بپذیرند و دربحث ویروس کرونا نیز با توجه به تخصص پزشکان و آشنایی آن ها با این علم وظیفه داریم که به آن ها رجوع کنیم و بر اساس گقته های آنان عمل کنیم.

کارشناسان و متخصصان حوزه پزشکی برای مقابله با بیماری‌ای که در کشور شایع شده ومتاسفانه با بی‌توجهی به آن موجب مرگ برخی از هموطنان ما شده، تأکید کردند که تجمعات اعم از نماز جمعه، جماعات و اماکن زیارتی موقتاً تعطیل شود چون فعالیت آنها موجب سرایت بیشتر بیماری می‌شود، خب، این نظر تخصصی است و ما در مقابله با این بیماری و حفظ سلامت خود که به‌ لحاظ عقلی لازم و به‌لحاظ دینی واجب است، تعهد دینی داریم باید این دستورات را بپذیریم و به آن عمل کنیم .

دومین قاعده، قاعده لاضرر (لاضرر و لاضرار فی الاسلام) می باشد. قاعده لا ضرر از قواعد مشهور فقهی است که در بیشتر ابواب فقه کاربرد دارد و مضمون آن این است که ضرر در اسلام مشروعیت ندارد و هرگونه ضرر و اضرار در اسلام نفی شده است و به تعبیر حضرت امام خمینی(ره) ، یک حکم سلطانی است. این قاعده مهمترین مستند، برای جلوگیری از اعمال ضرری است و از هر ضرر مادی و معنوی به آبرو، مال و جان مومنان منع می نماید. اسلام هرگز اجازه نمی دهد کسی در صدد‏‎ ‎‏آزار و زیان رساندن به خود و دیگران باشد. یکی از مصادیق آن در شرایط فعلی در بحث کرونا ،است. وامکان داره در زمان دیگر بیماری دیگری یا موضوع دیگری باشد. مثلا طبق حکم اوّلی، تغسیل، تکفین و نماز بر میت واجب است اما در صورتی که به تشخیص متخصصان از رهگذر این واجبات، ضرری – ولو احتمالی- متوجه غسّال یا نمازگزار بر میّت و سایر دست اندرکاران شود به استناد قاعده لاضرر، حکم وجوب احکام فوق الذکر  منتفی می شود.

در بحث اموات کرونایی همه شاهد این هستیم که در خصوص تدفین آن ها شرایط خاصی اتخاذ شد و همچنین مراسم تشیع جنازه آنها بدون حضور حتی نزدیک ترین اعضا خانواده آنها صورت گرفت.به خاطر بحث اضرار و سرایت بیماری به دیگران. لذا شرکت در مساجد و نماز جمعه و جماعت و اماکن مذهبی با توجه به بحث اضراری که به گفته متخصصین برای همه مردم وجود دارد ترک آن واجب است و باید از آن پیروی شود.

سومین قاعده، قاعده دفع ضرر محتمل می باشد. قاعده دفع ضرر محتمل، از قواعد عقلی است که مضمون آن حکم عقل به دفع ضرر محتمل و یا مظنون است؛ بنابراین، اگر انسان درباره چیزی احتمال ضرر بدهد، از نظر عقل، دفع آن ضرر محتمل واجب است. در بحث احتیاط نیز یکی از ادله عقلی که برای وجوب احتیاط به آن استناد شده، همین قاعده است؛ به این بیان که مبنای اصل احتیاط، حکم عقل به دفع ضرر محتمل است؛ یعنی عقل به لزوم دفع ضرر محتمل حکم می‌کند.

 بنابراین بستن مسجد به حکم حرمت صدّ عن سبیل الله و وجوب تعظیم شعائر، ممکن است جایز نباشد . اما اگر به تشخیص خبره و متخصص، باز بودن آن موجب ضرربه نمازگذاران یا گسترش ویروس به دیگران باشد، به استناد قاعده اضطرار حرام خواهد بود. و به استناد قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، بستن آنها واجب باشد.

قاعده چهارم، تزاحم حرام با مستحب می باشد؛ مورد تزاحم، جایی است که دو حکمی که فعلیت داشته و تعارضی میان آن ها در عالم جعل وجود ندارد، بر عهده مکلف قرار می‌گیرد و او قادر به امتثال هر دو با هم نمی‌باشد. تشرّف به مشاهد مشرّفه و گردهمایی در هیئات و مجالس مذهبی که از مصادیق تعظیم شعائرند از مستحبات موکد هستند. اگر اینها موجب اضرار به شخص یا  اضرار  به جامعه مسلمین و گسترش بیماری شوند نه تنها مستحب نیستند بلکه از باب نهی از اضرار به غیر حرام نیز خواهند بود. این فرع هم از مصادیق تزاحم مستحب با حرام می باشد که مسلما حرام مقدّم بر مستحب می شود.و تشخیص این امر با متخصصین می باشد.

بنابراین مهمترین آثار ویروس کرونا در اجتماعات مشاهده می شود و از آیه و روایت و دلایل فقهی برداشت شد که هر چیزی که موجب اضرار و هلاکت انسان شود، نفی می شود و ارتکاب آن حرام است. و با توجه به گسترش  روز افزون علوم و فنون هر فرد به تنهایی قادر به کسب تخصص و مهارت در همه علوم و فنون  نیست لذا باید در مسائلی چون بیماری مسری و ناشناخته ای مثل کووید 19 ودر آثاری که در جامعه اسلامی از خودش به جای گذاشته مثل بسته شدن مساجد و مشاهد مشرفه به متخصصین مراجعه کرد و دفاع احساسی از تجمعات مذهبی و اصرار بر مواضع اشتباه باعث بدبینی مردم به فقه و شرع و دین و احکام می شود.

منتقد: خانم علیمحمدی

اولین شبهه ای که به  نظریه فقهی تعطیلی مساجد وارد می شود این است که با تعطیلی مساجد  قسمتی از واجبات و شعائر دینی که در مساجد انجام می شود نیز تعطیل می گردد، به طور مثال حج در مسجد انجام می‌شود و نیز اعمال واجب دیگر. سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که حد و حدود این تعطیلی چیست و مساجد تا چه زمانی باید تعطیل باشد و اگر مکان های مذهبی باز شود آیا قوت احتمال و محتمل در آن دیده شده است؟ اگر این بیماری شدید باشد و همچنان احتمال خطر باشد آیا جایز است بازگشایی انجام شود ؟

شبهه  دیگری که به این نظریه وارد می شود این است که در هر فنی به اهل و کارشناس و خبره همان فن مراجعه می‌ شود؛ کارشناس در این موضوع مسئولین و کادر مراکز درمانی و نیز وزیر بهداشت و نیز بهداشت جهانی می باشد که ما از آنها برای رفع مشکل نظرخواهی می کنیم و باید گفت نظر کادر درمانی در این مسئله برای ما ظن ایجاد می‌کند و ایجاد قطع نمی کند بنابراین با توجه به آیه «ولا تلقوا بایدیکم الا التهلکه» که در مورد خبر قطعی است آیا ما باید نظر کارشناس را بپذیریم یا نه؟

شبهه دیگری که مطرح می شود این است که نهی در آیه «ولا تلقوا بایدیکم الا التهلکه» نهی تکلیفی و تحریمی است یا ارشادی؟ارشادی یعنی اینکه عقل حکم می‌کند که اگر وارد اجتماعات شوید جان افراد به خطر می‌افتد ولی حرمتی ندارد که در این صورت لزوم تعطیلی مساجد از آن بدست نمی آید.

شبهه دیگر روایتی از پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم» در کتاب جعفریات است که پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» فرمود: وقتی آفات و آسیب ها وارد شود اهل مساجد در امان  خواهند بود. سوال این است که چرا تصمیم گرفتید که مساجد با توجه به این روایت بسته شود و اگر مساجد به صورت طولانی بسته شود چه اتفاقی می افتد؟

شبهه بعدی اینکه این قرنطینه تا چه حدی مجاز است آیا قرنطینه نسبت به مکان محدود است یا نسبت به یک مکان وسیع مانند شهر؟ تا چه حدی قرنطینه با دلایل نقلی و عقلی مجاز است؟

ارائه کننده بحث:

پاسخ به شبهات

در جواب شبهه اول باید بگویم که شعائر دینی یا از واجبات است یا مستحبات. در اینجا بحث اهم و مهم است. اولا با تعطیلی موقت مسجد و حرم، نماز و زیارت تعطیل نمی‌شود. هم نماز را می‌توان در غیر مسجد خواند و باید خواند و هم زیارت را می‌توان از راه دور انجام داد. بنابراین شعائر به طور کامل تعطیل نشده‌اند؛ بلکه شکل خاصی از آن ترک شده است.                                                                            

ثانیاً ترک شکل خاصی از انجام شعائر، به دلیلی صورت گرفته است که از منظر شارع مقدس بر دیگر دلایل ترجیح دارد. شارع، حفظ جان را واجب‌تر از تقید به شکل خاصی از شعائر می‌داند.

ثالثاً شعائر در اسلام، خالی از شعور نیست. عقلانیت دینی اقتضاء می‌کند برای حفظ جان عموم افراد جامعه، تا زمان برطرف شدن خطر به توصیه کارشناسان سلامت، یعنی اجتناب از اجتماع عمل کنیم.

رابعا مناسک حج ۴۰ بار در طول تاریخ متوقف شده است.

در جواب شبهه دوم می توان گفت: ظن در موضوعات هم موردنظر فقهاست.

 اما نکته این است که آیا این ظن دلیل بر اعتبار دارد یا ندارد؟

با توجه به سیره عقلاو عدم ردع شارع بر حجیت خبر ثقه؛ چه در موضوعات و چه در غیر موضوعات؛ میتوانیم بر نظر کارشناسان عمل کنیم. بر این اساس اگر پزشکان حاذق متدین عنوان کنند که رفت‌وآمدها در مجامع عمومی و ملاقات‌ها، ظن به سرایت بیماری را بیشتر می‌کند، بر این اساس نیز می‌توان حکم کرد که خبر ثقه حجت است و باید بر اساس آن عمل کرد.

 لذا احتیاط وجوبی در اینجا این است که باید از رفت ‌وآمدها در مجامع عمومی و مجالس اجتناب شود؛ چون مشخص نیست که چه کسی مبتلا است و چه کسی مبتلا نیست.

در جواب شبهه سوم می توان گفت: اگرچه دستورات، ارشادی هستند، اما می‌توان حکم تکلیفی مولوی را به طریق إنّ از آن استفاده کرد و به‌صرف شبهه موضوعیه بودن، نمی‌توان برائت جاری کرد. علاوه بر همه این مسائل، بحث ضرر هم وجود دارد. ضرر گاهی ضرر مالی و عرضی است و گاهی ضرر نفس و جان است. لذا در محل بحث ما که ضرر جانی مطرح است، فقها می‌گویند، تحمل این ضرر ممکن نیست و این ضرر کشنده است و لذا تحمل آن جایز نیست چون بر اساس آیه شریفه، القاء در تهلکه است و شارع از آن نهی کرده است.

در جواب شبهه چهارم می توان گفت: با توجه به آیه و روایاتی که توضیح دادیم این بحث مختص به کرونا ویروس نیست؛ بلکه هر ویروس و هر میکروبی که ضرر جانی و مالی و عرضی و… به مردم وارد کند، حتی اگر در این مورد، قرنطینه‌ای هم صورت بگیرد اشکال ندارد.

در جواب شبهه پنجم می توان گفت: در روایتی که از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نقل شده آمده است که « إِذَا نَزَلَتِ الْعَاهَاتُ وَ الْآفَاتُ عُوفِیَ أَهْلُ الْمَسَاجِدِ» (الجعفریات): هرگاه آفات و عاهات (بیماری‌ها) بر انسان‌ها فروریزد، اهل مساجد در عافیت خواهند بود!

۱-یکی اثبات صدور آن از معصوم -که این روایت تنها در کتاب الجعفریات، تألیف محمد بن محمد بن اشعث کوفی، زیسته در قرن چهارم هجری، آمده است. کتاب و مؤلف آن، هردو مورد اعتماد عالمان شیعه از قدما بوده است؛ ولی برخی از علمای معاصر به طور جدی در سند آن تشکیک کرده و یا آن را رد کرده اند؛ لذا نمی توان چندان به قوت آن اتکا نمود.

 2ـمعنای ظاهر این سخن این است که وقتی بلاها و بیماری‌ها فرو ریزد، اهل مساجد در صحت و عافیت خواهند بود. در این راستا می‌بایست توجه کرد که:

 اولاً به مناسبت حکم (عافیت) و موضوع (نزول بلا و بیماری) به نظر می‌رسد منظور از بلاها و بیماری‌ها، بلاها و بیماری‌های اخلاقی، اجتماعی و معنوی باشد؛ یعنی وقتی فتنه‌ها و بلاهای اجتماعی پدیدار شود، اهل مساجد به سبب اتصال به خدا و آگاهی از حقایق دینی و پیمودن راه صحیح زندگی، از آن فتنه‌ها در امان خواهند بود؛ چراکه مساجد مکان انس و اتصال به خدا و آموختن مسائل دینی و ارزش‌های معنوی است،  ثانیاً «عافیت» اگرچه در معنای سلامتی جسم و روح، هردو، به کار رفته، اما در نصوص دینی بیش‌تر در سلامتی دین و ایمان به کار رفته است.

بر این اساس، معنای سخن این است که وقتی فتنه‌های گمراه‌کننده فرو بارد و بسیاری از مردم را گمراه و سرگردان کند، اهل مساجد به سبب ارتباط مداوم و نزدیک با دین و عالمان دینی از گمراهی مصون مانند.

 ثالثاً حتی اگر منظور از آفات و عاهات، بیماری‌های جسمی باشد، سخن منسوب به پیامبرصلی الله علیه وآله به این معنا نیست که اهل مساجد حتی اگر اصول بهداشتی را رعایت نکنند، باز هم در امان خواهند بود و عوامل طبیعی و غیرآن بر اهل مسجد اثر ندارد.

 و نیز به این معنا نیست که اگر عقل و تجربه صحیح به تعطیلی ومحدود نمودن موقت مساجد حکم می‌کند، همچنان باید دربهای مساجد باز باشد! این روایت یقینا بر چنین لوازمی دلالت ندارد.

 زیرا ما توصیه‌های متعدد و وضع قوانین مختلف برای رعایت پاکی و بهداشتی داریم که اینها از احکام طلایی اسلام و روش عملی پیشوایان دین بوده است.

مسلماً مؤمنان، با انگیزه ایمانی، بیش از دیگر مردمان به امور بهداشتی و آراستگی ظاهری و باطنی اعتنا می‌کنند و همین توجه به پاکیزگی، خود از زمینه‌ها و عوامل در امان ماندن از بیماری‌ها است.

 بخش زیادی  از احکام فقهی به موضوع طهارت مربوط است و مؤمنان به مراعات طهارت و دوری از پلیدی ظاهر و باطن موظف شده‌اند.

   تطهیر مسجد از پلیدی‌های ظاهری از واجبات فوری است و به همین سبب، ضدعفونی کردن مسجد از آلودگی‌ها واجب است؛ همچنانکه پاکیزگی و رعایت بهداشت و آراستگی از آداب واجب و مستحب حضور در مساجد و حرم‌های اولیای دین است.

نکته پایانی اینکه وقتی مثلا گفته می‌شود «اهل مساجد» چنین و چنان‌اند، منظور غالب افرادی است که چنین وصفی دارند، نه تک تک افراد و سخن گفتن به این شیوه در عرف عقلا رایج است. بنابراین معنای سخن مورد بحث این است که: در بلاهای فراگیر، غالب اهل مساجد در امان و عافیت خواهند بود؛ هرچند ممکن است برخی از آنان نیز به آن بلاها گرفتار آیند!

استاد داور: مهدیه محمدی

در شبهه مطرح شده حکم جدیدی بوجود نیامد بلکه موضوع و مصداق جدیدی پیش آمد که قاعده لاضرر بر این مصداق جدید حاکم شد و حکم را مشخص کرد . همچنین می توان گفت سیره فقها این گونه است که برای تشخیص موضوعات  به عرف خواه عرف خاص خواه عرف عام رجوع می کنند و این سیره عقلا بوده است و این یک امر ثابت شده ای است و این شبهه باعث بوجود آمدن حکم جدیدی نشد بلکه حکم آن ثابت است و فقط مصداق و موضوع آن تغییر یافت.

در این‌گونه موارد، حکومت یک وظیفه شرعی دارد و مردم هم یک وظیفه شرعی دارند و در نتیجه حفظ جان انسان‌ها و نجات مسلمان ازاین‌گونه خطرها که ممکن است منجر به مرگ انسان‌ها شود، واجب است. چون این ویروس برای هر شخصی مضرّ است و نسبت به انسان‌ها شدت و ضعف دارد و بعضی‌ها را تا مرز هلاکت پیش می‌برد، بر هرکسی و هر مجموعه‌ای که قدرت جلوگیری از آن را دارد واجب است از آن جلوگیری کند. پس جلوگیری از این ویروس و منتشر شدن آن در سطح جامعه و مانع‌شدن از سرایت آن به دیگران، به هر وسیله ممکن ولو به تعطیل کردن مراکزی که محل تجمع است یا هر وسیله دیگری از این قبیل یا ترک شرکت در این مراسم و یا ایجاد قرنطینه، وجوب شرعی دارد. چنانچه آیات قرآن کریم و روایات شریفه دال بر این مطلب است که حفظ نفس از بالاترین واجبات است. از آنجا که بر اساس حکم عقل و دین، حفظ جان خود و دیگران بر مؤمنان واجب و خود و دیگران را در معرض بیماری و نابودی قرار دادن حرام است، اگر بنابر نظر متخصصان، برای پیشگیری از مرگ و بیماری، جلوگیری از حضور افراد در مساجد لازم باشد، بستن درهای مساجد نه تنها ممنوع نیست، بلکه واجب شرعی خواهد بود و این امر هرگز از قداست و اهمیت مسجد نمی‌کاهد، بلکه خود از اهمیت و قداست مسجد در نظر شرع مطهر نشان دارد.

خلاصه نظر ارائه کننده بحث:

 از آیات و روایات بیان شده و قواعد فقهی مانند قاعده لاضرر و دفع ضرر محتمل و قاعده تزاحم حرام با مستحب و قاعده رجوع جاهل به عالم  برداشت شد که هر چیزی که موجب اضرار و هلاکت انسان شود، نفی می شود و ارتکاب آن حرام است و با توجه به گسترش  روز افزون علوم و فنون هر فرد به تنهایی قادر به کسب تخصص و مهارت در همه علوم و فنون  نیست لذا باید در مسائلی چون بیماری مسری و ناشناخته ای مثل کووید 19 ودر آثاری که در جامعه اسلامی از خودش به جای گذاشته مثل بسته شدن مساجد و مشاهد مشرفه به متخصصین مراجعه کرد و دفاع احساسی از تجمعات مذهبی و اصرار بر مواضع اشتباه باعث بدبینی مردم به فقه و شرع و دین و احکام می شود.

خلاصه نظر منتقد:

با پذیرش نظر رجوع به متخصص و با قبول تعطیلی مساجد شعائر الهی تعطیل می شوند. آیا شعائر دینی نباید حفظ شود؟ تفاوت بین واجب و مستحب؟ مثل حج و نماز جماعت.

دومین شبهه ای که به این دیدگاه وارد می شود این است که با توجه به آیه و لاتلقوا…دوری از خطر قطعی واجب است اما با خبر کارشناس نهایتا ظن حاصل می شود؟ آیا ما دلیلی برای حجیت ظن داریم با توجه به اینکه اصل اولیه در ظنون عدم حجیت است؟

نهی در آیه ارشادی است چطورحرمت تکلیفی برای ورود افراد به اجتماع قابل استفاده است؟

شبهه ی دیگری که در اینجا مطرح می شود این است که آیا قرنطینه شهر با دلایل عقلی و نقلی جایز است؟

روایتی می گوید که اهل مساجد از آفات در امانند پس چرا مساجد باید تعطیل شوند؟ اگر زمان طولانی شود چطور؟

 

به گزارش معاونت پژوهش مدرسه علمیه عالی و تخصصی الزهراء(س) گرگان هم اندیشی علمی پژوهشی با عنوان کرونا فرصت است یا تهدید در تاریخ  31/2/1399   برگزار گردید. در این هم اندیشی در ابتدای بحث خانم یونسی دبیر این جلسه به بیان توضیحاتی از تأثیرگذاری  کرونا در جامعه انسانی در بخشهای اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی پرداخت. در ادامه شرکت کنندگان در هم اندیشی به بیان نظرات خود در ابعاد مختلف این موضوع پرداختند. در ابتدای بحث خانم کابوسی کتابدار این مدرسه گفت: کرونا عامل و فرصتی برای استراحت طبیعت و انسان بود و موجب بازسازی روح و جسم انسان شد.

در ادامه خانم میراحمدی طلبه سطح 3 این مدرسه در اشاره به تاثیرات فرهنگی کرونا گفت: فرهنگ به مجموعه سنن و آدابی گفته می شود که از پیشینیان به ما رسیده است. فرهنگ از لحاظ مذهب، ارزشها، و ضد ارزشها، تحصیلات، سازمان های اجتماعی، زبان و فناوری و زیباشناسی باید مورد بررسی قرار بگیرد.

ایشان در ادامه تصریح کرد: کرونا باعث شد غالب اقشار جامعه از هر طیفی نگرش الهی پیدا کرده وتوجه زیادی نسبت به خدا و معصومین در آنان بوجود آمد و یک رابطه قلبی بین مردم و ائمه ایجاد شد که این رابطه قبلا فقط در قشر مذهبی وجود داشت اما در مواجهه با این بلا، جامعه به این سمت رفت  که می توان با توسل و دعا از این مهلکه و سایر مهالک نجات یافت .

ایشان در پایان تغییر در ارزش ها و طرز فکرانسانها را از دیگر آثار این ویروس دانسته و گفت: کمک های مردمی که قبلا در ایام خاصی صورت می گرفت در این ایام افزایش پیدا کرد و هنوز هم ادامه دارد و همچنین باعث شد مردم قدر نعمت های الهی را قبلا به آن توجهی نداشتند بیشتر بدانند و شکرگزار خداوند متعال باشند.

در ادامه طلبه سطح 4 این مدرسه خانم ساوری به تبیین اثرات کرونا در خانواده و در آموزش و فضای مجازی پرداخت. ایشان با اشاره به بآیه 35 سوره انبیاء گفت: در این آیه می‌خوانیم «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ‏ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُون‏؛ هر نفسى چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود، و به‌سوى ما بازگردانیده مى‏‌شوید.» و یا در آیه 16 سوره فجر خداوند متعال می‌فرماید: “عده‌ای هستند که چون مبتلایشان می‌کنیم به خداوند نسبت می‌دهند؛ «فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَن‏»؛، مى‌‏گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است.»"، این در حالی است که طبق فرمایش حضرت حجت الاسلام والمسلمین قرائتی گاهی اوقات مقصر خودمان هستیم، مثل شخصی که مراعات رانندگی نمی‌کند و بعد تصادف می‌کند و یا شخصی که سیگار می‌کشد و بعد تنگی نفس می‎گیرد.

ایشان در ادامه گفت: در هر رویداد تلخی، نعمت‌ها و شیرینی‌هایی نهفته است و می توان رشد و پیشرفت را در گروی افتادن در ورطه سختی‌ها و دشواری‌ها معرفی کرد اما می‌توان این سختی و تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد. انسان در سختی به‌فکر ابتکار می‌افتد و خلاقیت به‌خرج می‌دهد. که نمونه آن هشت سال دفاع مقدس است که رشد و پیشرفت موشکی برای ما حاصل شد.

ایشان در ادامه با بیان اینکه کرونا موجب فرصت مادی و معنوی برای جامعه ما شد بیان داشت: ما در همه ی  اتفاقات زندگی، باید هزینه هایی را بدهیم تا فرصت را بدست بیاوریم حال ممکن است این هزینه ها یا فرصت ها مادی باشد مانند امکانات، و یا غیر مادی باشد مانند وقت. کرونا سبب شد تا مردم از زندگی ماشینی فاصله بگیرند و در کنار هم باشند. ارتباطات خانوادگی قوی شد و شاید افرادی در طول سال کمتر همدیگر را می دیدند، و کنار هم جمع نمی شدند اما کرونا سبب شد تا یک بار دیگر همه اعضای خانواده در کنار هم جمع شوند. توسعه و گسترش ارتباطات در حوزه فضای مجازی، فرصتی دیگر بود که از دل این تهدید بیرون آمد و این نقطه ی آغازی بود بر تجربه دورکاری ها و استفاده از فضای مجازی به طور گسترده و بحثهای آموزشی، در همه ی اموراستفاده شود.

خانم ساوری در ادامه تصریح کرد: ویروس کرونا اگرچه آسیب‌های زیادی را به اقتصاد و سلامت جامعه وارد کرد اما اگر نیمه پر لیوان را هم ببینیم فوایدی و تجاربی داشته که چیدمان دوباره خانه و خانواده در کنار هم و استفاده از فضای اینترنتی برای کسب و کار از جمله آنهاست. در یک نگاه کلان می توان گفت کرونا دو چهره مثبت و منفی از خود نشان داده است.

ایشان در ادامه به بیان فواید مثبت کرونا در بحث تحکیم خانواده پرداخته و گفت: گذراندن اوقات فراغت در کنار خانواده و بیان تجربیات و خاطرات، انجام فعالیت های تفریحی و با نشاط در کنار اعضا خانواده، پر کردن ساعات فراغت با مطالعه و تحقیق، تمرین رعایت بهداشت فردی، یافتن فرصت هایی برای تفکر، تغییر در سبک زندگی و فهم اینکه می توان بسیاری از کارهای غیر ضروری را انجام نداد و فعالیت های بهتری را جایگزین کرد از جمله فواید کرونا می باشد. نتیجه اینکه کرونا می تواند فرصتی برای تمرین تغییر سبک زندگی به سمت ایده ال، پربازده و کم خطر باشد.

 خانم ساوری در ادامه به بیان فواید مثبت کرونا در بحث آموزشی پرداخته و گفت: تمرین انجام فعالیت های مذهبی و فرهنگی در فضای مجازی، گسترش آموزش های مجازی در بین دانشجویان و دانش آموزان و طلاب، اطلاع‌رسانی به استادان و دانشجویان آموزشکده‌های سما، تهیه کلیپ، اسلاید، فایل و اپلیکشین‌های راهنمای مورد نیاز، کلاسهای مجازی دانش آموزان و دانشجویان و … از جمله آثارمثبت کرونا در بحث آموزشی می باشد.

ایشان در ادامه بیان کرد: در بحث فضای مجازی باید به ضرورت مقابله با شایعه پراکنی و موج سواری رسانه ای توجه کرد. بازار داغ شایعه‌پراکنی تا آنجا پیش می‌رود که می‌تواند جامعه را به مرز هرج و مرج بکشاند. و بی نظمی و هرج و مرج، یک جامعه بحرانی را، ‌مستعد پذیرش هر نوع آسیبی از جنس روانی، امنیتی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، حقوقی،  دینی، فرهنگی و  اجتماعی و غیره می شود. بر همین اساس، می‌توان اهمیت مضاعف و چندبرابری سواد رسانه‌ای در آحاد کاربران و مخاطبان را جهت بهره‌برداری در موقعیت‌های بحران گوشزد کرد.

ایشان در ادامه بیان کرد: یکی از عوامل مهمی که باید مدنظر قرار بگیرد ضعف سواد رسانه ای می باشد زیرا در همین چند ماه اخیر از زمان شیوع جدی کرونا در کشور، پدیده‌ها و اتفاقات بعضاً نامبارکی رخ داده که جستجو پیرامون آنها نشان می‌دهد که یکی از اصلی‌ترین علل بروز آنها، “ضعف سواد رسانه‌ای جامعه ایرانی” است. از جمله تشکیل‌ صف‌های طولانی بنزین و مصرف شربی الکل و متأسفانه جان باختن جمعی از هموطنان، نمونه‌ای از این موارد است. اینکه افراد بدون توجه به اعتبار منبع تولید و توزیع اخبار به ویژه از جهت غرض و هدف او و بدون راستی‌آزمایی پیام از جهت منطقی تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند و رفتاری را از خود بروز می‌دهند.

خانم ساوری لطمه جسمی را پیامد ضعف سواد رسانه ای در شرایط کرونا دانسته و گفت: مشروبات الکلی به خیال پیشگیری از کرونا، استفاده خودسرانه از داروهای غیرمرتبط و بعضاً مخرب در زمان بروز علائم کرونا و صدها مورد دیگر نمونه‌هایی از این لطمه هستند. متأسفانه بسیاری از هموطنان به واسطه مصرف شربی الکل جان باخته‌اند. البته ممکن است این مسئله جنبه‌هایی از سبک‌زندگی نیز داشته باشد اما با فرض مصرف با هدف پیشگیری که یقیناً یکی از منابع شکل‌گیری چنین تصوری اخبار فضای مجازی بوده، نشان از لزوم سواد رسانه‌ای در حفظ سلامت جسمی دارد.

ایشان لطمه روحی و روانی را از دیگر آسیب های ضعف سواد رسانه ای دانست و بیان کرد: لطمه روحی و روانی، به این معنا که ایجاد ترس افراط گونه منتهی به اضطراب می‌تواند سبب بروز خشونت در جامعه و بی‌نظمی بشود. به وجود آمدن وسوسه‌های ذهنی و وسواس‌های رفتاری پیامدهای چنین آسیبی است. شاید همین روزها یکی از موضوعات مناقشه‌برانگیز در خانواده‌ها و سطح عمومی جامعه، رعایت بهداشت فردی و محیطی باشد که بعضاً منجر به درگیری می‌شود.

طلبه سطح 4 این مدرسه گفت: ضعف سواد رسانه ای؛ موجب آسیب دینی و فرهنگی می شود و میتوان بیان کرد شیوع کرونا موجب شد دو جریان ضددینی و متحجر لندن نشین، همزمان با هم و البته به شکل طراحی شده‌ای مکمل یکدیگر، سعی داشتند دوگانگی و تناقض «علم و دین» و «عقلانیت و معنویت» را در قصه کرونا برجسته‌سازی کنند. این در حالی است که عقلانیت معنویت‌گرای شیعه از همان ابتدای وقوع این اتفاق، ‌ رویکردی متعادل و متناسب را در پیش گرفت. به نظر می‌رسد سواد رسانه‌ای بصیرت گرا می‌تواند کاربران را در تأثیرپذیری این جریان خبری ایمن کند.

ایشان از دیگر آسیب های نداشتن سواد رسانه های را لطمه‌ اقتصادی دانست و گفت: همانطور که در بسیاری از تصاویر دیده‌ شد، تغییر الگوی مصرف مردم جهان از یک وضعیت عادی و متعادل به یک وضعیت اضطراری و هیجانی در انبار کردن اجناس مصرفی که منجر به خالی شدن قفسه‌های فروشگاه‌ها و درگیری‌های میدانی شد، نشان از قدرت بازنمایی و تصویرسازی رسانه از بحران دارد. البته این پدیده در کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر به ویژه کشورهای مدعی توسعه یافتگی غربی کمتر به وقوع پیوست.

خانم ساوری لطمه سیاسی را از دیگر آثار نداشتن سواد رسانه ای دانسته و گفت: تصویرسازی رسانه‌های متفرقه و غیررسمی از ناکارآمدی تصمیم‌های سیاستی و سیاسی، سبب بروز نوعی «کم‌اعتمادی و بی‌اعتمادی» نسبت به نظام سیاسی و رسانه‌های رسمی آن می‌شود، این در حالی است که مورد وثوق‌ترین و در عین حال انسجام‌بخش‌ترین رسانه‌ها، ‌ رسانه‌های رسمی کشور هستند. در ایام کرونا، شبهه عدم قرنطینه کردن قم به عنوان اولین شهر کرونایی و همچنین شایعه عدم توقف پروازهای شرکت ماهان که در لایه‌های عمیق به دنبال تضعیف‌ نهادهای دینی و انقلابی است، دو محور موضوعی مهم سیاسی در پدیدة کرونا بود.

خانم ساوری بیان کرد: لزوم پایبندی رسانه های رسمی به دو اصل صداقت و صراحت از جمله فرصت های کرونا می باشد. اصل صداقت و صراحت می‌تواند مبنایی‌ترین راهبرد رسانه‌های رسمی کشور باشد. یکی از خطوط‌ خبری بسیار مهم و مؤثری که دولت و صدا و سیما در این ایام دنبال کردند اعلام رسمی آمار مبتلایان، جان‌باختگان و بهبودیافتگان بود. به نظرم همین خط خبری ساده، جلوی حجم وسیعی از شایعات و اضطراب‌افکنی‌ها را در جامعه گرفت. البته رسانه‌های معاند سعی در مخدوش‌کردن این آمار داشته‌اند. همین نمونه شفافیت صداقت‌محور نشان از عمق اثرگذاری این راهبرد دارد.

ایشان در پایان گفت: از برکات بحرانی چون کرونا همین بس که توجه ما و به ویژه سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان فرهنگی و ارتباطی را یک بار دیگر به وضعیت نابسامان و نامطلوب سواد رسانه‌ای جلب کرده و همین تهدید می‌تواند با یک سیاست‌گذاری کوتاه‌مدت، میان مدت و بلند مدت و برنامه‌های عملیاتی برآمده از آنها به یک فرصت منحصر به فرد بدل شود.

و بوجود آمدن پویش همگانی آموزش در نظام تعلیم و تربیت، استفاده از ظرفیت داخلی در آموزش، تولید اپلیکیشن های داخلی مثل شادو … و برنامه های بستر فضای مجازی از دیگر فرصت های بوجود آمده از ویروس کرونا می باشد.

در ادامه خانم میرکریمی مدیر مجموعه حوزوی الزهراء(س) به بیان دیدگاه خود در این زمینه پرداخته و گفت: هر حادثه ای می تواند برای انسان هم فرصت باشد هم تهدید. این ویروس فرصت خوبی شد برای اینکه انسانها و نهادهای دینی یاد بگیرند به باطن دین مراجعه کنند. و متوجه شوند تعطیلی مساجد و اماکن مشرفه به معنی تعطیلی دین نیست بلکه انسان باید به فکر جایگزینی برای آن باشد. یکی از جایگزین های آن فضای مجازی است که باید آن را قوی و از آن برای تقویت دینداری مردم استفاده کرد.

ایشان از دیگر آثار مثبت کرونا را نشان دادن هویت جامعه دینی به مردم دانسته و بیان کرد: غالبا در دولت ها بسیاری از اخبار پوشانده و بیان نمی شد. اما با وجود این ویروس هویت جامعه دینی از خانه به جامعه آمد و خودش را نشان داد و در این زمان است که باید با انجام کارهای میدانی و کالبدشناسی جامعه وضعیت جامعه را تشخیص داد و متناسب با آن برای وضعیت بحرانی کشور برنامه ریزی کرد.

ایشان در ادامه گفت: از دیگر آثار و فواید کرونا، قدردانی و شکرگزاری از امور کوچک می باشد که قبلا قدردانیها معمولا از امور بزرگ صورت می گرفت.

مدیر مجموعه حوزوی الزهراء(س) در ادامه بیان کرد: برای حفظ جامعه باید به دنبال تقویت بنیان های علمی و تکنولوژی کشور باشیم و متناسب با شرایط زمان و مکان، آمادگی کامل پیدا کنیم. زیرا فقط کشورهایی مانند آمریکا و اسرائیل کشور ما را تهدید نمی کنند. بلکه گاهی ویروسی مانند ویروس کرونا ما را تهدید می کند که برای مقابله با آن نیازمند تجهیزات پزشکی و… می باشیم و این لازمه اش آمادگی کامل از همه جهات می باشد.

خانم میرکریمی انتخاب مدیر بحران را از اموری دانست که باید به آن توجه کرد و بیان داشت: مدیر باید مدیر شرایط بحرانی باشد نه مدیر شرایط عادی. از شرایط نابسامان بوجود آمده خطرناکتر مدیریت غلط می باشد. با مدیریت غلط، باعث ماندن پیران در خانه و افسرده شدن آنان شدیم در حالیکه می توانستیم با حفظ شرایط، وضعیت را کنترل کنیم. یکی از عوامل بحران نداشتن مدیر بحران میباشد. مدیریت، باید متناسب با شرایط بحرانی موجود در کشور خود صورت بگیرد.

ایشان از دیگر فرصت های به وجود آمده از ویروس کرونا را تبدیل شدن آن از مسئله فردی به مسئله اجتماعی دانست.

خانم میرکریمی در ادامه بیان کرد: توجه به قدرت و حاکمیت خداوند از دیگر آثار مثبت کرونا می باشد. کرونا باعث شد قدرت ها به خاک ذلت بنشینند و متوجه شوند قدرت و حاکمیت مطلق از آن خداوند است و توحید در دنیا بدون هزینه ای برای حاکمیت های دینی نهادینه شد و فرصتی برای ملت های ضعیف شد که آنان چند ماهی از دست انسان های مستکبر و پلید آسوده باشند.

ایشان در ادامه تصریح کرد: از دیگر آثار و فواید کرونا، این بوده که نشان دهد فرهنگ کشور ایران از دیگر کشورهای غربی بالاتر می باشد. آنچه در کشورهای غربی از نظر نظم و تربیت شاهد رشد آن هستیم در جهت حیوانیت است نه در جهت انسانیت. تربیت زمانی تربیت انسانی و اخلاقی است که در فرد ملکه و نهادینه شود و در همه شرایط چه شرایط عادی و چه شرایط بحرانی یکسان باشد. حال آن که در ایام شیوع ویروس کرونا شاهد بی نظمی و عدم رفتار صحیح  در این کشورها بودیم.

مدیر این مجموعه حوزوی در پایان به بیان معایب و تهدیدهای این ویروس پرداخته و بیان کرد: در این دوران آمار طلاق بالا رفت، بیکاری زیاد شد، به لحاظ اقتصادی صدمات زیادی دیدیم.

در پایان جلسه خانم یونسی دبیر جلسه به جمع بندی بحث پرداخته و گفت: کرونا هم فرصت بود هم تهدید؛ اما مهم آن است که ما تهدیدها را تبدیل به فرصت کنیم. با بررسی های انجام شده به این نتیجه رسیدیم که بیشتر آسیب کرونا در جهان در بعد اقتصادی بود در کشور ایران به دلیل گرایشات مذهبی و اعتقادی و با رعایت جانب رأفت در بعد اقتصادی مردم کمتر آسیب دیدند.