حکم فقهی هنرهای تصویری و تجسمی

پژوهشگر: نفیسه حسینی

تصویر همان، نقاشی صورت اشیاء یا اشخاص بر تخته یا دیوار یا مانند آن دو به وسیله قلم یا قلم مو یا به وسیله ابزار نقاشی. و مجسمه همان پیکر، هیکل ، تندیس و تمثال، بی حرکت بودن و از کار عاجز بودن می باشد.

در خصوص حکم حرمت هنرهای تصویری و تجسمی به آیات و روایاتی استناد شده است که به بررسی آن ها می پردازیم.در خصوص حرمت مجسمه سازی و نقاشی به پنح آیه استناد شده است که ما به دو آیه اشاره میکنیم.

الف: سوره انبیاء آیه 52 و 53:

خداوند متعال در سوره مبارکه انبیاء می فرماید: « و اذ قال لابیه و قومه و ما هذه التماثیل التی أنتم لها عاکفون (52) قالوا وجدنا اباءنا لها عابدون(53) [1]«ابراهیم به آذرو قومش گفت این تمثالها چیست که آنها را پرستش می کنید؟ گفتند پدران ما اینها را پرستیده اند».در زمان حضرت ابراهیم(علیه السلام) مردم به جای پرستش خدای متعال به پرستش بتها روی آورده بودند و آن را شیوه و روش خود قرار داده بودند و برای نگهداری بتهای خود، بتخانه هایی داشتند که علاوه بر نگهداری بتها در آنجا به عبادت آنها نیز می پرداختند. حضرت ابراهیم (علیه السلام) زحمات زیادی در این خصوص کشیدند تا آنها را از این کار باز دارند ولی مردم و بعضی از بستگان ایشان به کار خود ادامه دادندتا اینکه حضرت (علیه السلام) به ستوه آمدند و به مبارزه با آنها برخواستند نتیجه این که آنچه مورد مذمت حضرت ابراهیم(علیه السلام) نسبت به قومش بوده است خو گرفتن به بت پرستی و پیروی از روش نیاکان خود می باشد.[2]

علامه طباطبایی و سید عبدالحسین طیب و سید محمد حسین حسینی همدانی در تفسیر این آیات می فرماید: مقصود آن جناب از این تماثیل، همان بتهایی بود که آنها مورد پرستش و پیشکش قربانی انجام می دادند و وقتی حضرت ابراهیم (علیه السلام) می خواست از حقیقت این پرستش واز خاصیت آن سر در بیاورد که علت این پرستش چیست؟ در جواب این پرسش ، قومش به او گفتند این عمل از سنت دیرینه آباء و اجدادی ماست[3]

 ه)- سوره سبا آیه 30:

آیه دیگری که در این خصوص آمده است از سوره سبا آیه 30 : « یعلمون له ما یشاء من محاریب و تماثیل…. » براى او هر چه مى خواست از محرابها، و تمثالها، و کاسه هایى چون حوض، و دیگهاى ثابت در زمین، درست میکردند، گفتیم: اى آل داوود! شکر بگزارید، و بندگان شکرگزار من اندکند.[4]

در خصوص این آیه کسانی که قائل هستند مجسمه سازی و نقاشی حرام است می گویند جایز بودن صورتگری و مجسمه سازی مربوط به شریعت گذشته و شریعت قبل از ما بوده است و این عمل در اسلام حرام است.

اما با دقت در سیاق آیه کریمه، می توان به این مطلب دست یافت که این آیات، بیانگر ستایش نعمت های الهی است که برای سلیمان نبی(علیه السلام) بازگو شده است. همان گونه که قبل از این آیه از مسخر شدن باد ها توسط آن حضرت بیان شده است.« ولسلیمان الریح غدوها شهر ورواحها شهر»[5] «و باد را مسخر سلیمان کردیم. بامدادان یک ماهه راه می رفت و شبانگاه یک ماهه را همانطور که پیش از این به داود به پدر سلیمان نیز نعمت هایی داده بود و از آنها سخن به میان آورده بود»« ولقد آتینا داود منا فضلا یا جبال أوّ بی معه والطیر…»[6] داود را از سوی خود فضیلتی دادیم که ای کوه ها وای پرندگان با او هم آواز شوید و آهن را برایش نرم کردیم. و خداوند تمام این مطالب را با این مطالب به پایان رساند: «اعملوا آل داود شکراً و قلیلاً من عبادی الشّکور»[7] «ای خاندان داوود برای سپاس گزاری کاری کنید و اندکی از بندگان من سپاسگزارند».

بسیار بعید است که خداوند چیزی را برای پیامبری مباح کند و مورد ستایش قرار دهد و آن را جزء نعمتهای آنها حساب کند ولی بعد از آن بگوید که این ها در شریعت اسلام نسخ شده است.اسلام برای این آمده است که مشکلات و بارهای سنگین را از دوش بندگان بر دارد و مجسمه سازی و صورتگری جزء بارهای سنگین نیست که اسلام بخواهد آن را بر دارد و مجسمه هایی که برای حضرت سلیمان ساخته می شد، مجسمه های بت و شرک نبود که بخواهد آن ها را مورد نکوهش قرار دهد. خلاصه کلام این که دلالت این آیه بر جواز روشن تر است تا بر حرمت.

[1] - انبیاء(21)، آیه 52و 53
[2]- فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ص 133.
[3] محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 14، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374، ص 419 و عبدالحسین طیب، اطیب البیان، ج 9، تهران، اسلام، 1378، ص 196 و سید محمد حسین حسینی همدانی، انواردرخشان، ج 11، تهران، کتاب فروشی لطفی، 1404 ق، ص 64
[4] سوره سبا(34)، آیه 13
[5] همان
[6] سوره سباء(34)، آیه 10
[7] سوره سبا(34)، آیه 63