به گزارش  معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهرا سلام الله علیها گرگان کارگاه آشنایی با روش تحقیق و امور شکلی و ماهوی تحقیق در این مرکز در تاریخ 29 و 30 آبان ماه برگزار گردید. در این کارگاه علمی حجت الاسلام فرج الله هدایت نیا به بیان نکات لازم در این مبحث پرداخت.
وی ابتدا بیان کرد: منظور ما از روش تحقیق، تلاش علمی برای پاسخ به سوالی است که در ذهن ما وجود دارد. و این که ارائه نتیجه تحقیق در قالب یک متن نوشتاری استاندارد برای این که هنگامی که آن تحقیق در اختیار کس دیگری قرار می گیرد بتواند آن را بخواند و استفاده علمی ببرد.

موضوع تحقیق باید جزئی باشد. همچنین تا حد امکان باید بدیع باشد و از انتخاب موضوعات تکراری خودداری شود.

وی سپس ادامه داد: هدف از تحقیق و پژوهش حل مسأله است؛ پس هر تحقیقی مسأله‌ای دارد و محقق می‌کوشد آن را حل کند. مقصود از «مسأله» گاهی یک پرسش ساده است (Question). ممکن است دیگران به این پرسش پاسخ داده باشند ولی محقق پاسخ آن را نمی‌داند؛ به همین دلیل منابع مربوط را بررسی می‌کند تا پاسخ سوال خود را بیابد. مراد از «مسأله» در مقالات علمی- پژوهشی، پرسش به معنی فوق نیست؛ بلکه مقصود از آن معضل یا مشکل علمی است (problem) که تا کنون به آن پاسخ داده نشده یا پاسخ‌های داده شده به نظر پژوهشگر نادرست و ناکافی است. در این‌صورت، محقق فرضیه‌ی جدیدی دارد و می‌کوشد آن را اثبات نماید.

استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد:
مسأله اصلی تحقیق نوعاً به سؤالات جزئی یا فرعی تجزیه می‌گردد. بنابراین، مؤلف باید در مقدمه و ذیل تبیین مسأله اصلی، سؤالات فرعی آن را نیز بیان کند. باید توجه داشت که سؤالات تحقیق به صورت قضیه «هلیه بسیطه» مطرح نشود تا بتوان با بلی یا خیر به آن پاسخ داد. مثلاً به جای این پرسش که «آیا معامله ربوی باطل است؟»، گفت شود: «معامله ربوی در فقه اسلامی و حقوق ایران چه آثاری دارد؟».

هدایت نیا گفت:
فرضیه به «راه حل پیشنهادی پژوهشگر برای پاسخگویی به مسأله» اطلاق می‌گردد. به بیان دیگر فرضیه عبارت است از «پاسخ فرضی و یا حدس زیرکانه پژوهشگر به مسأله پژوهش». محقق باید بکوشد تفاوت فرضیه پیشنهادی خود با فرضیه یا فرضیه‌های رقیب را بیان کند. مثلاً برای مسأله «ماهیت حقوقی نشوز» می‌توان فرضیه‌ای به این مضمون پیشنهاد کرد: «نشوز در حقوق ایران ماهیت مدنی و جزایی دارد».

نتیجه پژوهش ممکن است تأیید فرضیه پیشنهادی یا ردّ آن باشد. بنابراین، دغدغه پژوهشگر نباید تأیید فرضیه به هر شکل ممکن باشد.

بیان فرضیه برای مسأله اصلی کفایت می‌کند و سوالات فرعی نیاز به فرضیه ندارد.

وی سپس به بیان  اجزاء و بخش‌های مقاله پرداخت و گفت:
پس از عنوان مقاله، چکیده آن خواهد آمد. چکیده مقاله، متنی در حدود150 تا 200 کلمه است. چکیده خلاصه‌ای از نکات برجسته تحقیق و همانند تبلیغ مقاله است؛ پس باید به گونه‌ای باشد که خوانندگان را جلب کند. خواننده مقاله دوست دارد با خواندن چکیده متوجه شود مقاله درباره چیست و آیا با علائق او مطابقت دارد. متن بسیاری از مقاله‌ها به طور کامل در دسترس ما نیست و گاهی فرصت برای خواندن تمام مقاله نداریم و از این رو چکیده مقاله اهمیت زیادی دارد.

در متنِ چکیده باید از ذکر هرگونه توضیح اضافی خودداری شود. مطالب چکیده باید فقط به صورت گزارش (بدون ارزشیابی و نقد) از زبان خود پژوهشگر (نه نقل قول) به صورت فعل ماضی تهیه شود. چکیده معمولا پس از انجام تحقیق و اتمام آن تهیه ‌می‌شود.

 هدایت نیا اضافه کرد:
کلیدواژه شامل چهار الی شش واژه مفرد یا ترکیبی که مبین مهم‌ترین محورهای متن مقاله باشد. کلیدواژه مانند لینکی است که جستجوگر را در فضای مجازی به متن مقاله راهنمایی می‌کند. بنابراین، باید کلمات مهم و محوری مقاله انتخاب شود.

مقدمه حدود 500 تا 1000 کلمه شامل تبیین مسأله اصلی، اهمیت مسأله، پیشینه مسأله، سؤالات فرعی، فرضیه تحقیق، روش تحقیق، و منطق سازمان‌دهی مطالب تحقیق.

وی سپس ادامه داد:
یکم) متن مقاله حدود 15 الی 20 صفحه است نحوه سازماندهی مطالب باید منطقی بوده و مقاله از انسجام ساختاری برخوردار باشد.

باید دقت شود که تیتر سرگردانی در مقاله نباشد. منظور از تیتر سرگردان، عناوینی است که در سازماندهی قرار ندارد و ارتباط آن با ساختار اصلی مشخص نیست و معلوم نیست که مثلا زیر مجموعه تیتر قبلی است یا مقسم تیتر بعدی.

استاد این کارگاه گفت: برای سازماندهی بهتر و داشتن فهرستی منظم از محتوای تحقیق، لازم است سایز قلم تیترها متفاوت باشد. مثلا سایز تیتر اصلی 16 و تیترهای بعدی به ترتیب 14 و 12 باشد. برای این مقصود بهتر است از سرصفحه یا هدینگ‌های (Heading) خود نرم‌افزار ورد استفاده شود.

دوم) متن مقاله باید به زبان مشخصی باشد (فارسی، عربی، انگلیسی). در صورتی که متن اصلی مقاله (فارسی) است، از نقل متون عربی فقهی در متن مقاله خودداری شود. ذکر آیات و روایات در متن تحقیق مانعی ندارد. ولی بهتر است از روش تقطیع متن استفاده شود تا عبارات مورد استدلال متمایز باشد.

سوم) بهتر است معادل لاتین اصطلاحات تخصصی در داخل پرانتز یا پاورقی نوشته است.

چهارم) در ذکر اسامی مؤلفین از بکار بردن القاب علمی مانند آیت‌الله یا دکتر بطور کلی خودداری شود.

پنجم) تمام نقل قول‌های مستقیم یا غیرمستقیم مقاله باید مستند باشد و در تمام موارد امانت‌داری رعایت گردد. در نقل قول‌های مستقیم، باید عبارتی که نقل می‌شود از متن اصلی خود مؤلف متمایز باشد؛ از طریق تغییر قلم، تورفتگی، تغییر سایز قلم، گیومه ابتدا و انتهای متن.

ششم) مأخذ تمامی مطالب مستقیم و غیرمستقیم مقاله به یکی از دو روش درون‌متنی یا پاورقی تنظیم می‌گردد:

در روش دورن‌متنی ما بین دو پرانتز، به ذکر نام خانوادگی مؤلف، تاریخ نشر، جلد، و صفحه بسنده می‌شود؛ مانند (کاتوزیان، 1385، ص50).

در روش پاورقی، نام و نام خانوادگی، نام اثر، نام مترجم، ناشر، محل نشر، نوبت نشر، سال نشر، جلد، و صفحه ذکر شود؛ مانند (مرتضی مطهری، مجموعه آثار، صدرا، قم، چاپ دوم، 1383، ج19، ص45). این روش ویژه اولین ارجاع است و در ارجاعات بعدی نام و نام خانوادگی، نام اثر و جلد و صفحه کافی است.

در صورتی که مأخذ مطلب استنادی، مجله باشد به یکی از دو روش زیر مستند می‌گردد:

درون‌متنی: (نام خانوادگی مؤلف، سال انتشار مجله، صفحه).

پاورقی: نام و نام خانوادگی مؤلف، «عنوان مقاله»، نام مجله، شماره مجله، سال انتشار، صفحه .

وی ادامه داد: لازم است توجه شود که در نقل‌های متوالی، نیازی به تکرار مأخذ نیست و به ذکر «همان» بسنده می‌شود. در صورتی که مأخذ تکراری ولی جلد یا صفحه متفاوت باشد، جلد و صفحه جدید پس از کلمه همان ذکر می‌گردد. مانند (همان، ج3، ص15).

در صورتی که منبع مورد استفاده یک تا سه مؤلف داشته باشد، نام و نام خانوادگی همه آنان ذکر می‌شود؛ ولی اگر بیش از سه مولف داشته باشد، به ذکر نام مولف اصلی یا مسئول و همکاران بسنده می‌شود (مانند: هدایت‌نیا و همکاران).

 استاد این کارگاه ادامه داد:  مولف باید نتیجه یا نتایج و یافته‌های پژوهش را در ارتباط به مسأله اصلی و سؤالات فرعی که در مقدمه مطرح کرده است، در پایان مقاله به صورت کوتاه گزارش نماید. منظور از نتیجه‌گیری، فقط جمع‌بندی عناوین اصلی و خلاصه‌نویسی نیست، بلکه مجموعه‌ای از نکات کلیدی و توصیه‌هایی برای تحقیقات آتی هم می‌باشد. بنابراین، نتیجه غیر از چکیده تحقیق است.

وی در پایان گفت: تمام منابعی که در تحقیق از آنها استفاده شد، باید در کتاب‌نامه تنظیم گردد.

و ضمایم یا پیوست‌ها؛ در صورتی که مقاله پیوستی داشته باشد (مانند جدول آماری، نمودار یا سند)، در پایان مقاله قرار گیرد.

بازدید طلاب سطح دو از کتابخانه جهت  معرفی کتابخانه

در این نشست ابتدا کتابدار مربوطه (فاطمه  صغری برقرار) با صحبت های انگیزشی سعی نمود طلاب را به مطالعات غیر درسی سوق دهد و نحوه برنامه ریزی صحیح را به آنان آموزش دهد. در ادامه سامانه فراکاوش به طلاب آموزش داده شد و از چگونگی روند اطلاع از کتاب های موجود در کتابخانه از طریق سامانه به آنان توضیح داده شد. در این نشست کتابدار، کتابهای فرهنگ قرانی و معارف و معاریف را برای طلاب معرفی نمود و چگونگی استفاده از این کتب مرجع را به آنان آموزش داد و در پایان نیز در مورد تقسیم بندی کتب در مخزن کتابخانه توضیحاتی داده شد. در پایان جلسه طلاب با توجه به علایقشان، کتاب هایی را برای مطالعه به امانت گرفتند.

به گزارش معاونت پژوهش موسسه آموزش عالی حوزوی الزهراء(س) گرگان کارگاه موضوع شناسی و طرحنامه نویسی رساله سطح 4 در تاریخ1401/8/19  برگزار گردید. در این کارگاه آقای علوی مهر در ابتدا مهارت هاي تحقيق را شامل موضوع شناسي و موضوع يابي و موضوع گزيني  دانست و بیان کرد: موضوع شناسي و موضوع يابي و موضوع گزيني، منبع شناسي و منبع يابي و منبع گزيني، پرسش‌ شناسي و پرسش سازي، داده آوري (تهيّه پرونده علــمي) و داده‌پردازي، نگارش علمي و گزارش تحقيق بر پايه نقشه مهندسي پژوهشي، سير تکويني و عملياتي مراحل تدوين پايان نامه می باشد.

وی درادامه به توضیح موضوع شناسي (مباحث نظري) پرداخت و گفت: مباحثی همچون چيستي تحقيق و کيستي محقق، اقسام پژوهش‌نامه و اقسام تحقيق، ويژگي هاي موضوع تحقيق، روش هاي مطالعه در موضوع شناسی مطرح می شود.

عضو کارگروه تفسیر تطبیقی سطح 4 این موسسه در توضیح موضوع يابي (مباحث عملياتي) به راهكارهاي عمومي براي موضوع يابي و راهكارهاي اختصاصي براي جوشش زايي موضوع اشاره نمود.

استاد علوی مهر در موضوع گزيني (مباحث عملياتي)، به مباحثی هم چون مراحل موضوع گزيني، چگونگي جزئي کردن موضوعات، موضوع شناسي(مباحث نظري) پرداخت.

وی چيستي تحقيق را شامل تحقیق تکويني یعنی رويارويي با حقيقت و واقعيت؛ تحقیق تشريعي یعنی راهيابي به محضر حقائق؛ حق يابي و حق سازي؛ کیستی محقق یعنیفرد واقع بين و حق پذيري که در پي يافتن حقيقت و اثبات آن است و روش تحقیق یعنی حرکتي برنامه دار و روشمند براي يافتن و ساختن حقيقت دانست.

استاد راهنمای سطح 4 این موسسه گفت: تحقیق روشمند: هر گونه کوشش علمي که بر «مباني» و «منابع» خاصي استوار باشد؛ «مراحل» معيني را سپري کند؛ از «قواعد و ابزار» ويژه‏اي مدد جويد و رسيدن به «هدفي معيّن» را دنبال كند می باشد.

استاد علوی مهر اقسام روش تحقيق را بر اساس منابع كشف حقيقت، عقل و انديشه، تاريخ، وحي، زبان و گفتار، تجربه دانست و اقسام روش تحقيق را روش عقلي و تحليلي، روش نقلي و تاريخي، روش نقلي و وحياني، روش ادبي و زبان شناختي، روش تجربي و عملي، روش ترکيبی دانست.

وی در ادامه به اقسام تحقيقات پرداخته و بیان کرد: تحقیقات به لحاظ اصل موضوع ساده و تك لايه يا تطبيقي و چندلايه، به لحاظ تعلق پژوهش به علوم: تك رشته اي يا ميان رشته اي، به لحاظ حركت پژوهشگر: موضوع محور و متن محور و ترکيبي، به لحاظ هدف تحقيق: بنيادي و كاربردي و گسترشي، به لحاظ قلمرو اجرا و ابزار: ميداني يا محيطي، به لحاظ پردازش اطلاعات: توصيفي يا تحليلي يا انتقادي می باشد.

استاد راهنمای سطح 4 این موسسه در تعریف تحقیق ساده گفت: موضوع به گونه مستقل پژوهش مي شود و هيچ مقايسه و سنجشي با ديگر مباحث يا مسائل وجود ندارد.

وی زمانی که موضوع ميان دو يا چند دين، مذهب،  مكتب، اشخاص يا كتب بررسي و مقايسه مي شود را، تحقیق تطبیقی(مقایسه ای) دانست.

استاد علوی مهر گفت: تحقیق تك رشته اي در مباحث يك شاخه از علم انجام مي شود و تحقیق ميان رشته اي در مسائل چند شاخه از دانش انجام مي شود.

استاد راهنمای سطح 4 این موسسه تحقیق موضوع محور را به دو قسم مسأله و نظريه محور یعنی تبيين و تحليل يك مسأله از راه شناخت صورت مسأله و گردآوري و پردازش اطلاعات مرتبط (علوم انساني) و فرضيه و مشکل محور یعنی اثبات يا ابطال يك فرضيه از راه شناخت متغيرها و آزمون و نتيجه گيري (علوم تجربي) دانست.

وی در ادامه گفت: در تحقیق متن محور تصحيح يا ترجمه و شرح متون، صورت می گیرد و به تحقیق متن محور و موضوع محور تحقیق ترکیبی می گویند.

استاد علوی مهر هدف از تحقیقات راهبردي يا بنيادي را حقيقت‌جويي از راه توليد نظريّات و بررسي و تكميل يا ابطال آن‌ها، هدف از تحقیقات كاربردي و عملي را مشكل‌گشايي و نياززدايي از فرد و جامعه، هدف از تحقیقات گسترشي و توسعه اي را ارتقاي وضعيّت موجود فرد و جامعه به وضعيت مطلوب و برتر دانست.

عضو کارگروه تفسیر تطبیقی سطح 4 این موسسه در ادامه گفت: تحقیقات ميداني و نامحدود در فضايي باز و نامحدود اجرا می شود و به لحاظ ابزار شنيداري و ديداري (مصاحبه) و نوشتاري (پرسشنامه) می باشد و تحقیقات محيطي و محدود در فضايي بسته و محدود اجرا می شود.

وی تحقیق به لحاظ نوع دانش و ابزار  را به سه گونه كتابخانه اي (علوم انساني و اسلامي)، آزمايشگاهي (علوم تجربي)، كارگاهي (علوم فني و مهندسي) دانست.

استاد علوی مهر در ادامه به توضیح اقسام پژوهش به لحاظ شيوه پردازش اطلاعات پرداخته و بیان کرد: تحقیقات توصيفي و گزارشي، در مقطع كارشناسي و سطح 2 انجام می شود و براي شناخت بيش‏تر از وضعيت موجود يا كمك به فرآيند تصميم‏سازي می باشد. تحقیقات توصيفي و تحليلي و استدلالي  در مقطع كارشناسي ارشد و سطح 3 انجام می شود و  بيان صورت مسأله و احتمالاتِ در آن يا ارائه ديدگاه هاي گوناگون و بيان راه حل استدلالي به همراه استنباط  نتايج می باشد و تحقیقات تحليلي و انتقادي و توليدي و نظريه پردازي در مقطع دكتري و سطح 4 انجام می شود و بازخواني يك متن يا بازپژوهي يك نظريه و بيان كمبودها و كاستي هاي آن، ارائه انديشه اي نو يا تحليل تازه از نظريات گذشتگان می باشد.

استاد راهنمای سطح 4 این موسسه گفت: اقسام پژوهش نامه به لحاظ کمّي در مقاله علمي: 10 تا 30 صفحه، در پايان نامه کارشناسي ارشد: 100 تا 150 صفحه، در رساله دکتري: 200 تا 400 صفحه، در کتاب: 200 تا 900 صفحه، در دانش نامه: 500 تا 3000 صفحه می باشد.

وی در ادامه به اقسام پژوهشنامه به لحاظ کيفي پرداخت و اشاره کرد: نوشتار عمومي، یعنی گزارش ديدگاهها در قالب نقشه مهندسي که شامل مقاله عمومي يا تحقيق پاياني دوره كارشناسي میباشد، نوشتار  نيمه تخصصي؛  گزارش ديدگاه ديگران همراه با تحليل مباني و ادله در قالب نقشه مهندسي که شامل مقاله تخصصي يا پايان نامه كارشناسي ارشد، نوشتار  تمام تخصصي؛ گزارش ديدگاه ديگران همراه با تحليل مباني و ادله و نقد آنها و اظهار نظر که شامل مقاله پژوهشي يا رساله دكتري می باشد.

 استاد علوی مهر مطالعه را خواندن همراه با يادگيري و يادسپاري دانست و گفت: شناسايي كتاب و نويسنده و محتواي آن، خواندن كتاب (بلندخواني يا زمزمه‌خواني يا صامت‌خواني)، فهميدن مطالب با تعمّق و تفكّر در آن، يادآوري و يادسپاري با مرور ذهني مطالب از جمله مراحل مطالعه می باشد.

 عضو کارگروه تفسیر تطبیقی سطح 4 این موسسه روش هاي مطالعه را شامل مطالعه اكتشافي (جستاري)، مطالعه متني (عبارت‌خواني) و مطالعه انتقادي (دقيق خواني) دانست.

وی در ادامه در توضیح موضوع يابي به بیان ويژگي هاي موضوع تحقيق پرداخته و گفت: جوششي بودن موضوع (نه کوششي و سفارشي)، داراي اهميّت و اولويّت (بديع و غيرتکراري)، رسايي و شفافيت و جذابيت (نه معما يا کليشه اي)، مختصر و مفيد بدون پيش داوری (شبه جمله ناظر به مسئله)، فنّي و تخصصي (الفاظ علمي ناظر به کليدواژه هاي تحقيق)، جزئي و محدود (زمان، مکان، اشخاص، مکاتب، مذاهب)، روشني قلمرو مسئله (تناسب با حجم تحقيق) و برخورداري از منابع كافي و در دسترس از جمله ویژگیهای موضوع تحقیق می باشد.

 استاد علوی مهر از جمله راهكارهاي عمومي براي موضوع يابي را تقويت حس كنجكاوي و غلبه بر پيش فرض ها و الگوهاي ذهني، مشورت با اساتيد و استفاده از تجربه كارشناسان آگاه، مطالعه پژوهش ها درباره موضوعي كلي و كشف نقاط ابهام و…. دانست.

عضو کارگروه تفسیر تطبیقی سطح 4 این موسسه کشف گرايش علمي (عمومي و تخصصي) پژوهشگر، کشف زير شاخه هاي مورد علاقه در گرايش تخصصي پژوهشگر و… را از جمله راهكارهاي اختصاصي براي جوشش زايي موضوع دانست.

وی گفت:  موضوعات يافت شده در مرحله موضوع يابي، بر اساس الگوي مهندسي پژوهش، برپايه تحقيقات تطبيقي وميان رشته اي، مشورت با اساتيد مرتبط و اولويت سنجي موضوعات مستخرج و… پالایش می شود.

استاد علوی مهر چيستي و گونه و گستره شناسي موضوع(ماهيت و اقسام وانواع موضوع)، ديده‌شناسي موضوع (برشماري ديدگاه‌ها و احتمال‌ها درباره موضوع)، چرائي‌شناسي موضوع (مستدل‌سازي يافته‌ها  و بيان ادلّه يک موضوع)، روش‌شناسي موضوع (بيان راهکارها و زمينه‌ها و عوامل موضوع)، آسيب‌شناسي موضوع (بيان آفت‌ها و خطرها و موانع موضوع)، نمادشناسي موضوع (بيان نشانه‌ها و ويژگي‌هاي موضوع)، پيامدشناسي موضوع (بيان آثار مثبت و منفي موضوع)، نمودشناسي موضوع (بيان مصاديق و الگوهاي عيني در خارج) و شبهه‌شناسي موضوع (بيان شبهات درباره موضوع و پاسخدهي به آنها) را  پالایش به وسیله الگوی مهندسی پژوهش دانست. و در ادامه به توضیح هر یک از موارد فوق پرداخت.